Ένα τραγούδι, μια ιστορία: Ακρογιαλιές δειλινά

Δημήτρης Γιοβανόπουλος
Φοιτητής Φιλοσοφικής

Πολλά έχουν ακουστεί και γραφτεί για τα τραγούδια που έγραψε ο Βασίλης Τσιτσάνης την περίοδο της λογοκρισίας. Σε πολλές περιπτώσεις αναγκάστηκε αυτό το μεγάλο πνεύμα να υπακούσει στα γούστα της λογοκρισίας (που είχε θεσπιστεί από τον δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά). Ο Βασίλης Τσιτσάνης, όμως, δεν ήταν ένας απλός στιχουργός που έγραφε σουξέ της εποχής μόνο για το οικονομικό κέρδος. Ήταν ένας βαθύτατα σκεπτόμενος άνθρωπος με πολλές ανησυχίες. Έτσι, σε πολλές περιπτώσεις έγραψε τραγούδια αλληγορικά. Ένα από αυτά είναι το μυθικό πλέον τραγούδι που έχει τον τίτλο «Ακρογιαλιές δειλινά».

Έτος 1947. Η Ελλάδα καθημαγμένη από τις πληγές τους Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, βρίσκεται και πάλι σε εσωτερικές αναταραχές με τον Εμφύλιο Πόλεμο και σπαράσσεται για πολλοστή φορά μέσα στη δεκαετία, αφού ήδη στις αρχές της είχε βρεθεί αρχικά κάτω από την ιταλική κι εν συνεχεία κάτω από τη γερμανική μπότα της Κατοχής. Ο Βασίλης Τσιτσάνης αγαπούσε πολύ την πατρίδα του και υπέφερε βλέποντάς την να τρώει τις σάρκες της, ιδιαίτερα μετά τα όσα είχε περάσει από τους ξένους κατακτητές. Θέλησε λοιπόν να γράψει ένα τραγούδι στο οποίο να περιγράφει τα πάθη της, αλλά η πανταχού παρούσα λογοκρισία δεν του επέτρεπε κάτι τέτοιο. Έτσι, αποφάσισε να χρησιμοποιήσει αλληγορικούς στίχους, μιλώντας για ένα «κορίτσι ξένο» που «σαν ίσκιος πλανιέται μονάχο στη γη» και «αναζητεί τον ήλιο που έχει χαθεί, στα σκοτάδια να βρει». Με τη βοήθεια της γυναίκας του που βρήκε τη λέξη «ντροπή» για να ολοκληρώσει ο συνθέτης το τραγούδι (μέρες παιδευόταν για να βρει τούτη τη λέξη…), δημιούργησε το «Ακρογιαλιές-δειλινά». Κατάφερε λοιπόν να ξεπεράσει τη μέγγενη της λογοκρισίας, όχι όμως και την αντίστοιχη των δισκογραφικών εταιρειών.

Ο Βασίλης Τσιτσάνης θαύμαζε τη Σοφία Βέμπο, για το ήθος της αλλά κυρίως για την καλλιτεχνική της φύση. Πίστευε πως υπογείως κρύβονταν πια βαθύτατα λαϊκή φωνή και για αυτό το λόγο ήθελε να ηχογραφήσει τραγούδια μαζί της ένα από τα οποία ήταν και το «Ακρογιαλιές δειλινά». Όμως οι υπεύθυνοι της δισκογραφικής εταιρίας με την οποία συνεργαζόταν ο Τσιτσάνης ήταν κατηγορηματική ως προς αυτό το ενδεχόμενο και αυτό διότι η επιτυχία που έκανε με τα ελαφρά τραγούδια που ερμήνευε γέμιζαν με εκατομμύρια τα ταμεία της εταιρίας και επομένως δεν θα ήθελαν να ρισκάρουν αυτή την επιτυχία (την περίοδο μάλιστα που το μπουζούκι ήταν κατ’ εξοχήν περιθωριακό όργανο). Έτσι ο Τσιτσάνης αποφάσισε να ηχογραφήσει τη δημιουργία του με την Στέλλα Χασκίλ.

Η Στέλλα Χασκίλ, εβραϊκής καταγωγής, γεννήθηκε το 1918 στη Θεσσαλονίκη, και ήταν γνωστή ως «Σαλονικιά».Το πραγματικό της όνομα είναι Στέλλα Ιγεχασκέλ ή Γεχασκέλ – Γαέγου και ήταν σύζυγος του επίσης Εβραίου Ιάκωβου Γεχασκέλ. Η Χασκίλ υπήρξε αναμφίβολα από τις πιο χαρακτηριστικές φωνές του ρεμπέτικου και λαϊκού τραγουδιού. Αποτύπωσε έντονα τα αυλάκια των δίσκων των 78 στροφών με τη βελούδινη και σπάνια φωνή της, αφήνοντας για πάντα ανεξίτηλα τα σημάδια της στα 135 περίπου τραγούδια που συνολικά ερμήνευσε. Κατά τη γνώμη πολλών, κυρίως από το χώρο του λαϊκού τραγουδιού, η Στέλλα, που έλαμψε τη δεκαετία '40 – '50, υπήρξε η κορυφαία ερμηνεύτρια του μεταπολεμικού ρεμπέτικου, της «νεώτερης σχολής». Η Στέλλα Χασκίλ είναι άδικα παραγνωρισμένη και σχεδόν ξεχασμένη σήμερα. Ο περισσότερος κόσμος δεν την γνωρίζει καν, παραμένει όμως στη μνήμη των μεγαλυτέρων σε ηλικία ως πολύ σημαντική λαϊκή καλλιτέχνιδα. Ευτυχώς όμως που αποτυπώθηκε η φωνή της σε πρώτες εκτελέσεις κλασικών τραγουδιών του Βασίλη Τσιτσάνη, του Απόστολου Χατζηχρήστου, του Μανώλη Χιώτη, του Σπύρου Περιστέρη, του Γιώργου Μητσάκη, του Μάρκου Βαμβακάρη, του Μπάμπη Μπακάλη, του Γιάννη Παπαϊωάννου. Η Χασκίλ ερμήνευσε από τα ωραιότερα ρεμπέτικα τραγούδια με τρόπο μοναδικό, ανεπανάληπτο και συγκλονιστικό. Πριν τον πόλεμο η Στέλλα έκανε τις πρώτες καλλιτεχνικές της εμφανίσεις σε κοσμικά κέντρα και σε λαϊκές οικογενειακές ταβέρνες της Θεσσαλονίκης. Μετά όμως την απελευθέρωση έρχεται στην Αθήνα και συνεχίζει την καριέρα της τραγουδώντας σε λαϊκά κέντρα της πρωτεύουσας. Η Χασκίλ συνεργάστηκε με τους πιο αξιόλογους λαϊκούς συνθέτες και το 1946 πρωτοεμφανίστηκε και στη δισκογραφία.  Στο όνομα της Στέλλας Χασκίλ, ως δημιουργού, κυκλοφόρησαν συνολικά 20 τραγούδια, όλα τραγουδισμένα από την ίδια, αποκλειστικά σε πρώτη φωνή, προφανώς δώρα ή «προϊόντα συναλλαγής και υποχρεώσεων» των πραγματικών τους δημιουργών, μια και η ίδια δεν ήταν μουσικός. Από τα τραγούδια αυτά, στα 10 εμφανίζεται ως αποκλειστική δημιουργός (στίχοι και μουσική), στα 2 ως στιχουργός μόνον -αλλά περασμένα στο όνομα του συζύγου της Ιάκωβου Γεχασκέλ, στα 6 ως συνθέτης μόνον και στα υπόλοιπα 2 τραγούδια εμφανίζεται μόνο ως στιχουργός.    

Το «Ακρογιαλιές δειλινά» κυκλοφόρησε το 1948 σε δίσκο των 78 στροφών αλλά για κάποιο παράδοξο τρόπο ξεχάστηκε. Εικοσιπέντε χρόνια μετά, το 1973, ο Βασίλης Τσιτσάνης ετοίμαζε ένα δίσκο με τίτλο «Τα ωραία του Τσιτσάνη» (τίτλος δανεισμένος από το ομώνυμο ορχηστρικό του συνθέτη). Για πολλοστή φορά ο Βασίλης Τσιτσάνης επέλεξε να ηχογραφήσει τραγούδια του παρελθόντος, κυρίως των δημιουργίες ανάμεσα στο 1938 και 1951, με νέες φωνές. Ένα από αυτά ήταν και το «Ακρογιαλιές δειλινά» και η γυναικεία φωνή που επέλεξε να το ερμηνεύσει ήταν αυτή της Δήμητρας Γαλάνη. Της τηλεφώνησε λοιπόν μία μέρα και της το πρότεινε προς έκπληξή της, αφού ως τότε η Γαλάνη είχε αποκλειστικά έντεχνο ρεπερτόριο. Η ίδια η Δήμητρα Γαλάνη πολλά χρόνια αργότερα, μου αφηγήθηκε την ιστορία αυτού του τηλεφωνήματος: «Όταν άκουσα την πρόταση του Τσιτσάνη, αιφνιδιάστηκα και του είπα: «Μεγάλη μου τιμή, αλλά θα τα καταφέρω;». Κι εκείνος μου απάντησε: «Εσύ είσαι λαϊκή τραγουδίστρια και δεν το ξέρεις». Όταν συναντήθηκαν οι δυο τους για να ξεκινήσουν πρόβες, η Γαλάνη ζήτησε από τον δημιουργό να της δώσει ν’ ακούσει την πρώτη εκτέλεση με τη Χασκίλ. Εκείνος όμως αρνήθηκε κατηγορηματικά και της είπε ότι πρέπει να έχει στο μυαλό της πως το τραγούδι είναι καινούργιο, ότι γράφτηκε ειδικά για τη φωνή της και να το μάθει όπως θα της το έδειχνε εκείνος. Κι αυτό γιατί δεν ήθελε μια ερμηνεία-απομίμηση, αλλά μια εντελώς καινούργια. Η τραγουδίστρια ακολούθησε τη συμβουλή του Τσιτσάνη και πραγματικά το ερμήνευσε με τον τρόπο που της έμαθε ο ίδιος. Η δικαίωση για τον συνθέτη ήλθε όταν κυκλοφόρησε ο δίσκος (Δεκέμβριος 1973) και το «Ακρογιαλιές δειλινά» ακουγόταν διαρκώς από τα ραδιόφωνα κι άρχισε να παίζεται πάλι στα λαϊκά πάλκα, κάνοντας μια δεύτερη και πιο μεγάλη «καριέρα». Άλλωστε, οι περισσότεροι το έμαθαν από τη φωνή της Γαλάνη (με τον Τσιτσάνη πάλι στο σεκόντο, όπως και στην πρώτη εκτέλεση), η οποία το ηχογράφησε εκ νέου και το 1983 στο προσωπικό άλμπουμ της «Ατέλειωτος δρόμος». Μετά το 1973 και την επανεκτέλεση του τραγουδιού, μία εξαίρετη τραγουδίστρια, η Ελεονόρα Ζουγανέλη το ξανατραγούδησε κάνοντάς του αναπόσπαστο κομμάτι των κέντρων νυχτερινής διασκεδάσεως. Η επανεκτέλεση αυτή έφερε τη νεολαία πιο κοντά σε αυτά το τραγούδι αλλά κυρίως στο μεγαλείο του Βασίλη Τσιτσάνη.

 Βραδιάζει γύρω κι η νύχτα

απλώνει σκοτάδι βαθύ

κορίτσι ξένο σαν ίσκιος

πλανιέται μονάχο στην γη

Χωρίς ντροπή, αναζητεί

τον ήλιο που έχει χαθεί, 

στα σκοτάδια να βρει

Μπορεί να το ‘χουν πλανέψει

ακρογιαλιές δειλινά

και σκλαβωμένη για πάντα

κρατούνε την δόλια καρδιά

Μπορεί ακόμα μπορεί, 

να έχει πια τρελαθεί

και τότε ποιος θα ρωτήσει

να μάθει ποτέ το γιατί