Απατεώνες και Τζέντλεμεν! Πώς να τους διακρίνεις

Η εξαπάτησή μας από διάφορους επιτήδειους μπορεί να έχει σοβαρές επιπτώσεις στην οικονομική αλλά και την ψυχική κατάστασή μας, ειδικά εν καιρώ κρίσης. Γιατί όμως τσιμπάμε το δόλωμα και πώς μπορούμε να αποφύγουμε τις κακοτοπιές;

Ένας πωλητής μάς παραμυθιάζει λέγοντάς μας πόσο όμορφες δείχνουμε με το πανάκριβο φόρεμα που προσπαθεί να μας πουλήσει, το οποίο στην πραγματικότητα καθόλου δεν μας κολακεύει. Ένας εκδοτικός οίκος που έχει εισπράξει από εμάς ένα αξιοσέβαστο χρηματικό ποσό για να εκδώσει το βιβλίο μας δεν υλοποιεί καμία από τις υποσχέσεις που έχει δώσει για την προβολή του και τη διανομή του στα βιβλιοπωλεία. Μια επιστολή που λαμβάνουμε στο λογαριασμό του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου μας -χαρακτηριστικό δείγμα της λεγόμενης νιγηριανής απάτης- υπόσχεται να μας χαρίσει τα αμύθητα πλούτη ενός Αφρικανού πρίγκιπα, με την προϋπόθεση να κάνουμε μια γενναιόδωρη κατάθεση σε κάποιον τραπεζικό λογαριασμό.

Οι απάτες μπορεί να πάρουν αναρίθμητες μορφές, όλες όμως έχουν παρόμοιες επιπτώσεις. Αδειάζουν το πορτοφόλι μας και, ειδικά στην περίοδο οικονομικής κρίσης που διανύουμε, μπορούν να επιβαρύνουν την ψυχολογία μας με ποικίλους τρόπους: Να μας δηλητηριάσουν με θυμό απέναντι στο πρόσωπο που μας παραπλάνησε, με ντροπή και αμηχανία για την αδυναμία μας να αντιληφθούμε τα ύποπτα σημάδια, με ενοχές απέναντι στον εαυτό μας και την οικογένειά μας και, σε περίπτωση που υποστήκαμε σοβαρή οικονομική ζημιά, με ανασφάλεια για το μέλλον.

Όταν ο απατεώνας επιστρατεύει τη γοητεία: Για όλα φταίει η σεροτονίνη

Αν νιώθεις τύψεις που κατά καιρούς έχεις πέσει θύμα σε διάφορες απάτες, ίσως σε ανακουφίσει κάπως η άποψη της δρος Μπέριτ Μπρoγκάαρντ. Η ειδικός γράφει στο αμερικανικό περιοδικό «Psychology Today» ότι ο εγκέφαλός μας είναι μεν προγραμματισμένος να αναγνωρίζει τις κραυγαλέες απάτες, αλλά δεν μπορεί να ξεχωρίσει τη συμπεριφορά του έντιμου συνανθρώπου μας από εκείνη ενός απατεώνα με ταλέντο στην υποκριτική. Όταν λοιπόν ο απατεώνας επιστρατεύει τη γοητεία του για να μας πει αυτό που θέλουμε να ακούσουμε, ανεβαίνουν στον οργανισμό μας τα επίπεδα της σεροτονίνης, της ορμόνης της ευεξίας.

Το αποτέλεσμα, σύμφωνα με τη δρα Μπρογκάαρντ, είναι ο ενθουσιασμός να συσκοτίζει την κρίση μας, πιο συγκεκριμένα να μας κάνει να αγνοούμε τα προειδοποιητικά μηνύματα που λαμβάνουμε από την περιοχή του εγκεφάλου που συνδέεται με την καχυποψία και την αμφισβήτηση, το μεσοκοιλιακό προμετωπιαίο φλοιό (VMPFC). Δεν είναι τυχαίο μάλιστα ότι ασθενείς με βλάβες στο VMPFC διατρέχουν διπλάσιο κίνδυνο να πιστέψουν τις παραπλανητικές διαφημίσεις, σύμφωνα με μια έρευνα του Πανεπιστημίου της Αϊόβα (ΗΠΑ).

Λογική – συναίσθημα: σημειώσατε 1

Όταν λοιπόν θέλουμε πολύ να πιστέψουμε κάτι, τα συναισθήματά μας βγάζουν νοκ άουτ τη λογική, έστω και προσωρινά – κοινώς εθελοτυφλούμε. Οι ψυχολόγοι μιλούν για το σφάλμα επιβεβαίωσης (confirmation bias), την τάση μας να συγκρατούμε και να επεξεργαζόμαστε τις πληροφορίες που ενισχύουν μια άποψή μας και να απορρίπτουμε όσες απειλούν να την καταρρίψουν.

Για παράδειγμα, όταν θέλουμε πολύ να πιστέψουμε ότι μας ταιριάζει το πανάκριβο φόρεμα που δοκιμάζουμε, ακούμε προσεκτικά τον πωλητή, που μας διαβεβαιώνει ότι μας κάνει «υπέροχο μπούστο», αλλά αγνοούμε τον καθρέφτη που μας προειδοποιεί ότι τονίζει την περιφέρειά μας περισσότερο από το επιθυμητό.

Ένα δεύτερο συναισθηματικό σφάλμα που ίσως εξηγεί τα υψηλά ποσοστά επιτυχίας των απατεώνων είναι η υπεραισιοδοξία (optimism bias): η τάση να υπερεκτιμάμε τις πιθανότητες να μας συμβεί κάτι καλό και να υποτιμάμε τον κίνδυνο να βρεθούμε στο επίκεντρο ενός άσχημου γεγονότος. Τα θύματα απάτης, σύμφωνα με μια μελέτη του βρετανικού Πανεπιστημίου του Έξετερ, «πιστεύουν ότι προστατεύονται από την πολιτεία και τον νόμο σε μη ρεαλιστικό βαθμό».

Ποιοί είναι πιο εύπιστοι

Τι γίνεται όμως με το στερεότυπο που θέλει τους πατεράδες και τους παππούδες μας να είναι πιο ευάλωτοι στους απατεώνες; Φαίνεται τελικά ότι έχει επιστημονική βάση. Γιατί, όπως έδειξε μια μελέτη του αμερικανικού πανεπιστημίου UCLA, οι ηλικιωμένοι δυσκολεύονται να διαβάζουν στο πρόσωπο ενός ανθρώπου τις αληθινές προθέσεις του.

Ειδικότερα οι γηραιότεροι εθελοντές ενός πειράματος απέτυχαν να αναγνωρίσουν ανάμεσα σε μια σειρά από φωτογραφίες τα πρόσωπα που οι νεότεροι είχαν περιγράψει ως «αναξιόπιστα». Ο λόγος; Όπως έδειξαν νευροαπεικονιστικές τεχνικές, με την πάροδο των χρόνων αδρανοποιείται η περιοχή του εγκεφάλου που μας βοηθάει να ξεχωρίζουμε τα έντιμα από τα ύποπτα πρόσωπα, η λεγόμενη πρόσθια περιοχή της Νήσου.

«Φαίνεται ότι η ικανότητά μας να παίρνουμε σωστές οικονομικές αποφάσεις εξασθενεί από τις αρχές της έκτης δεκαετίας της ζωής μας», ήταν το συμπέρασμα της επικεφαλής της μελέτης του UCLA, καθηγήτριας Ψυχολογίας Σέλεϊ Τέιλορ.

Η δρ Τέιλορ ξέρει από πρώτο χέρι τι σημαίνει να έχεις έναν κοντινό συγγενή-υποψήφιο δόλωμα για επιτήδειους, δεδομένου ότι και ο πατέρας και η θεία της έχουν πέσει θύματα οικονομικής απάτης: Ο πατέρας της προσεγγίστηκε σε μια τράπεζα από έναν άγνωστο άντρα και πείστηκε να του δώσει 6.000 δολάρια, ενώ η θεία της αγόρασε από το Ίντερνετ ένα ζευγάρι διαμαντένια σκουλαρίκια που όμως τελικά αποδείχθηκαν γυάλινα.

Πώς θα προστατευτούμε από τους απατεώνες

* Ο παρορμητισμός και το άγχος ότι θα χάσεις μια «καλή ευκαιρία» είναι κακοί σύμβουλοι σε μια απόφαση οικονομικής φύσεως. Προτού τη λάβεις, λοιπόν, δώσε χρόνο στον εαυτό σου για να συγκρίνεις τιμές, να συμβουλευτείς ειδικούς και να εξετάσεις με νηφαλιότητα τα υπέρ και τα κατά.

* Απόφυγε να προπληρώνεις προϊόντα και υπηρεσίες, όπου αυτό είναι εφικτό. Όταν πρόκειται να παραγγείλεις κάτι από ένα ηλεκτρονικό κατάστημα που δεν εμπιστεύεσαι απόλυτα, προτίμησε ως τρόπο πληρωμής την αντικαταβολή.

* Το Ίντερνετ αποτελεί πρόσφορο έδαφος για κάθε είδους απάτες. Επισκέψου το saferinternet.gr του Ελληνικού Κέντρου Ασφαλούς Δικτύου και διαβάστε στην κατηγορία «Ηλεκτρονικές συναλλαγές» βασικές συμβουλές για να μην πέσεις θύμα. Συμβούλεψε και τα άλλα μέλη της οικογένειας που χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο να κάνουν το ίδιο, ειδικά τους ηλικιωμένους.

* Αντιμετώπισε τους αγνώστους που σε προσεγγίζουν για να σου «κάνουν ένα δώρο» ως ενόχους μέχρι αποδείξεως του εναντίου. Αν μια προσφορά σάς φαίνεται πολύ ωραία για να είναι αληθινή, πιθανότατα δεν είναι.

* Συχνά τα θύματα απάτης αποφεύγουν να εξομολογηθούν το πάθημά τους. Αν πρόκειται για κάποιο φιλικό ή συγγενικό σας πρόσωπο, εξήγησε του ότι θα μπορούσε να συμβεί στον καθένα και ενθαρρύνέ τον να σου περιγράψει με λεπτομέρειες το περιστατικό. Έτσι αφενός θα το βοηθήσεις να διαχειριστεί τα αρνητικά συναισθήματά του και αφετέρου θα διαπιστώσεις αν έχει αποκαλύψει προσωπικά στοιχεία που θα μπορούσαν π.χ. εν αγνοία του να εξασφαλίζουν στον απατεώνα πρόσβαση στον τραπεζικό λογαριασμό του. Ενθάεευνε τον, επίσης, να καταγγείλει το περιστατικό στις Αρχές. Σε περίπτωση που έχει υποστεί σοβαρή οικονομική ζημιά και ειδικά αν έχει δεχθεί απειλές από τους απατεώνες, μη διστάσεις να ζητήσεις τη βοήθεια ειδικού ψυχικής υγείας.

Όταν τα φαινόμενα απατούν: Το αθώο προσωπάκι μπορεί να είναι κι ένοχο

Η επιτυχία ενός απατεώνα δεν κρίνεται μόνο από την υποκριτική ικανότητά του αλλά και από την εξωτερική εμφάνισή του. Δεν αναφερόμαστε μόνο στο σινιέ ντύσιμο, ακόμη και τα χαρακτηριστικά του προσώπου του παίζουν ρόλο.

Σύμφωνα μάλιστα με τα ευρήματα του δικανικού ψυχολόγου Στίβεν Πόρτερ, συνεργάτη του Πανεπιστημίου της Βρετανικής Κολούμπια στον Καναδά, ενστικτωδώς θεωρούμε πιο άξιους εμπιστοσύνης όσους έχουν παιδικό πρόσωπο, μεγάλα μάτια, μακριές βλεφαρίδες και μικρό πιγούνι. Μια άλλη έρευνα από την Τσεχία έδειξε ότι εμπιστευόμαστε ευκολότερα τους καστανομάτηδες.

Όσον αφορά τους άντρες, μάλιστα, σημαντικό ρόλο φαίνεται να παίζει και η φωνή τους. Ερευνητές του Πανεπιστημίου ΜακΜάστερ στον Καναδά διαπίστωσε ότι μας εμπνέουν μεγαλύτερο κύρος όσοι έχουν μπάσα φωνή.

Γεωργία Κοντού, http://www.womenonly.gr/