Πηνελόπη Δέλτα

*του Γρηγόρη Γιοβανόπουλου

Η Πηνελόπη Στ. Δέλτα (1874 - 1941) είναι αναμφισβήτητα μία από τις πιο σημαντικές φυσιογνωμίες στο χώρο της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους αλλά και της εκπαιδευτικής, κοινωνικής και πολιτικής μας ζωής, καθώς υπήρξε μία από εκείνους που πρωτοστάτησαν στο κίνημα του δημοτικισμού και συνδέονταν με στενή φιλία με τους πρωταγωνιστές των ιστορικών εξελίξεων και πολιτικών μεταβολών στη νεότερη Ελλάδα.

Με το έργο της, το σχεδόν αποκλειστικά παιδικό, η Δέλτα θεμελίωσε στις αρχές του αιώνα μας τη νεότερη Ελληνική παιδική λογοτεχνία, στηριγμένη σε ένα βαθύ ελληνοκεντρισμό, ως πηγή μεγάλης διαπαιδαγωγικής σημασίας, τα δοκίμια της, παιδαγωγικού ενδιαφέροντος αυτά ,κάνουν αξιόλογες παρατηρήσεις για τα εκπαιδευτικά πράγματα της εποχής της, στα οποία επίσης συνέβαλε και με ειδικότερες άμεσες παιδαγωγικές οδηγίες.

Το Αρχείο της, περιέχει πολύτιμες πληροφορίες για τα σημαντικά ιστορικά γεγονότα της νεότερης Ελλάδας και τους πρωταγωνιστές τους καθώς . Η Δέλτα αλληλογραφούσε τακτικά  με εξέχουσες προσωπικότητες των γραμμάτων και της κοινωνικής και πολιτικής ζωής του τόπου. (Παλαμά, Εφταλιώτη, Δραγούμη), με στρατιωτικούς (Κονδύλη, Πλαστήρα) και με πολιτικά πρόσωπα (Ελ. Βενιζέλο).  Ο Πέτρος Βλαστός της γράφει "είστε από τους ανθρώπους που γεννήθηκαν ξυπνητήρια",  επειδή πράγματι σαν ξυπνητήρι ενοχλούσε επανειλημμένα ανθρώπους να καταγράψουν προσωπικές μαρτυρίες από τους αγώνες τους για την πατρίδα.

Για τους περισσότερους, η Πηνελόπη Δέλτα είναι ένα μυθικό πρόσωπο, μια μάγισσα που μέσα απ’ τα βιβλία της, ζωντανεύουν οι μύθοι, οι θρύλοι κι η ιστορία της Ελλάδας. Σκιαγραφεί τον Έλληνα, στην ιστορική του πορεία, με τον μοναδικό δικό της τρόπο.  Η γλώσσα της απλή, σαν της μάνας που μιλάει στα παιδιά της, στάζει Ελλάδα στις ψυχές όσων την διαβάσουν. Αυτή η αγάπη της για την πατρίδα έμελλε να αποβεί μοιραία για την ίδια, στην μετέπειτα πορεία της.

Γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια το 1874 και μεγάλωσε μέσα στην πλούσια, κλειστή Ελληνική παροικία της Αλεξανδρείας.

Ήταν κόρη του εθνικού ευεργέτη Εμμανουήλ Μπενάκη και της Βιργινίας Χωρέμη, των οποίων ήταν το τριτότοκο παιδί τους. Είχε τέσσερα ακόμη αδέλφια, την Αλεξάνδρα, τον Αντώνη, τον Αλέξανδρο και την Αργίνη. Πήρε το όνομα της γιαγιά της, «..της νόνας Πουλουδιάς...» και νονός της ήταν ο αδελφός της μητέρας της, ο Δημοσθένης Χωρέμης. Ανατράφηκε σύμφωνα με τις αξίες του ελληνισμού της παροικίας που γνώριζε εκείνη την εποχή μεγάλη ακμή.  Μέσα σε ένα κοσμοπολίτικο περιβάλλον, η ελληνική παροικία της Αλεξάνδρειας αναδείχτηκε σε κέντρο οικονομικής, κοινωνικής και πνευματικής δύναμης.  Η ελληνική μεγαλοαστική οικογένεια της Αιγύπτου , προκρίνει για τα παιδιά της μια μόρφωση βασισμένη στην εκμάθηση ξένων γλωσσών και στον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής γενικότερα. Η  Πηνελόπη Δέλτα διδάχτηκε κατ΄ οίκον γενικές γνώσεις και ξένες γλώσσες.  Διδάχτηκε επίσης την καθαρεύουσα που την επηρέασε αρνητικά.  Η ψυχρή και άκαμπτη καθαρεύουσα δημιουργεί αποστροφή στη Δέλτα και "μίσος για κάθε τυπωμένο ή χειρογραφημένο ελληνικό βιβλίο, κείμενο ή γράμμα που μας θυμίζει το ανιαρό παπαγάλισμα λέξεων χωρίς νόημα".  Οι γονείς της θεωρούσαν τον συναισθηματισμό επικίνδυνο και μεγάλωσαν την Πηνελόπη χωρίς τρυφερότητα και στοργή.  Τα τραυματικά της βιώματα και η ψυχική μοναξιά από την αυταρχική συμπεριφορά των γονέων της, αναδεικνύονται ανάγλυφα στις αφηγήσεις της για την παιδική της ηλικία.  

Γράφει χαρακτηριστικά: "Πάντα δαρμένη, πάντα καταπιεσμένη, πάντα θλιμμένη", "έτρεμα μπροστά στους γονείς μου".   Η αυστηρότητα μέσα στην οποία έζησε, η αγωγή που έλαβε βασισμένη στην πειθαρχία και στο φόβο, η έλλειψη τρυφερότητας, ο μιμητισμός της αστικής τάξης προς οτιδήποτε ευρωπαϊκό και  η δυσκολία να μάθει σωστά ελληνικά από τις ξενόφερτες γκουβερνάντες, την οδήγησαν να ασχοληθεί με την παιδική λογοτεχνία.  Επίσης διαμόρφωσαν και τις θεωρίες της για τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών αλλά και για μια ζωντανή γλώσσα, αυτή της δημοτικής.

 

Το 1882 η οικογένειά της φεύγει από την Αίγυπτο κι εγκαθίσταται προσωρινά  στην Ελλάδα εξαιτίας της επανάστασης του Οράμπι, η οικογένεια επιστρέφει σύντομα στην Αλεξάνδρεια.  Το 1895 στα 21 της  παντρεύεται τον Φαναριώτη επιχειρηματία Στέφανο Δέλτα 11 χρόνια μεγαλύτερό της μετά από συνοικέσιο . Ένας γάμος που εξυπηρετούσε καθαρά και μόνον τις επιχειρηματικές φιλοδοξίες του πατέρα της. Ο Στέφανος Δέλτα, με την πλούσια Φαναριώτικη μόρφωσή του, παίζει καθοριστικό ρόλο στην πνευματική εξέλιξη της Πηνελόπης.  Αυτός την φέρνει σε επαφή με τα πρωτοποριακά πνευματικά ρεύματα της εποχής και τους δημοτικιστές. Με τον Δέλτα, η Πηνελόπη απέκτησε τρεις κόρες, τη Σοφία,  (μετέπειτα Μαυροκορδάτου), τη Βιργινία (μετέπειτα Ζάννα) και την Αλεξάνδρα (μετέπειτα Παπαδοπούλου). 

Το Φεβρουάριο του 1905, η Πηνελόπη Δέλτα γνωρίζει  τον Ίωνα Δραγούμη που είχε μετατεθεί στην Αλεξάνδρεια ως υποπρόξενος. Εκείνη είναι 31 ετών  κι εκείνος 26, ένας άντρας πλημμυρισμένος από φλογερές ιδέες, ιδανικά κι οράματα.  Γνωστός για τον πατριωτισμό του οργάνωνε τον μακεδονικό αγώνα.  Η Πηνελόπη πιστά προσανατολισμένη στα εθνικά θέματα, άρχισε να ενδιαφέρεται συστηματικά για την ιστορία.

Η ιδεολογία της

Η διαμόρφωση της ιδεολογίας της που είναι διάχυτη στα βιβλία της με ιστορικό πατριωτικό περιεχόμενο, αναμφίβολα έλκεται από την ιστορική και πολιτική, κατά κύριο λόγο, πραγματικότητα  στον ελλαδικό χώρο.  Έζησε τον ελληνοτουρκικό πόλεμο και την ήττα του 1897, τον Μακεδονικό αγώνα, το κίνημα στο Γουδή, τους βαλκανικούς πολέμους, τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο, την Μικρασιατική καταστροφή, την επικράτηση του Βενιζέλου, το Μεσοπόλεμο και την πολιτική αβεβαιότητα, τη δικτατορία του. 

Έτσι  εκείνη την δύσκολη περίοδο, μέσα από τα χαλάσματα της ψυχής της, γεννήθηκε μέσα της η μεγάλη συγγραφέας, που όλοι γνωρίζουμε.  Όσο αφορά στο πνευματικό επίπεδο, στο γλωσσικό ζήτημα υπάρχουν δύο τάσεις.  Η Παλιά  Αθηναϊκή Σχολή προτάσσει την αρχαιολατρία και την καθαρεύουσα.  Η άλλη τάση καλλιεργεί το λαϊκό μας πολιτισμό και τη γλώσσα του λαού, τη δημοτική.  Γύρω στο 1880 οι πεζογράφοι και ποιητές της νέας τάσης με πρωτοπόρο τον Κωστή Παλαμά, θέτουν τις βάσεις για τη δημιουργία ενός πνευματικού κινήματος με επίκεντρο το δημοτικισμό.  Άλλωστε, από δημοτικιστές ιδρύθηκε το 1910 στην Αθήνα ο Εκπαιδευτικός Όμιλος (Δραγούμης, Τριανταφυλλίδης, Δελμούζος, Γληνός) με σκοπό την αναμόρφωση της ελληνικής εκπαίδευσης.  Η Πηνελόπη Δέλτα όχι μόνο συνεργάστηκε με τον όμιλο, αλλά κατόπιν παραίνεσης του συζύγου της Στέφανου Δέλτα αλληλογραφεί με δημοτικιστές που τη συμβουλεύουν να καταργήσει όλους τους λόγιους τύπους της δημοτικής.     Πράγματι, η καθαρεύουσα που είχε διδαχτεί καθώς και τα γαλλικά και αγγλικά από αλλόφωνες γκουβερνάντες, συνέβαλαν στη γλωσσική της ανεπάρκεια.  Όμως η ίδια σε επιστολή της στο Γιάννη Ψυχάρη εξηγεί "η γλώσσα για μένα δεν είναι σκοπός, αλλά μέσο για να πω στα παιδιά μερικά πράγματα που θέλω να ξυπνήσουν στην ψυχή τους".  Τελικά ακολούθησε ολόψυχα τη δημοτική γλώσσα.

Το 1909 δημοσιεύει το πρώτο της διήγημα στον εφημερίδα «Λαός» της Πόλης. Την ίδια χρονιά εκδίδεται και το πρώτο της παιδικό μυθιστόρημα “για την Πατρίδα”. Η ελληνική ιστορία και πραγματικότητα είναι η έμπνευσή της. Οι ήρωες είτε είναι παιδιά , είτε μεγάλοι έχουν ιδανικά και πίστη για την πατρίδα και μπορούν να πεθάνουν γι’ αυτά. Λίγο αργότερα το 1911 τελειώνει ένα άλλο ιστορικό μυθιστόρημα. «Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου». Εκεί ανασταίνεται η ενδοξότερη εποχή του Βυζαντίου. Στη σκιά του στρατιώτη-αυτοκράτορα κινούνται και ανδρώνονται οι πρωταγωνιστές του έργου.

H επανάσταση στο Γουδί και η απογοήτευσή της από τη στάση του Κωνσταντίνου την ωθούν να γράψει το «Παραμύθι χωρίς όνομα», ένα από τα ωραιότερα μυθιστορήματά της. Σ΄αυτό το αλληγορικό αριστούργημα διακρίνει κανείς τις βασικές αρχές της Πηνελόπης Δέλτα. Την αναζήτηση των δημιουργικών δυνάμεων μέσα από τον νέο άνθρωπο. Η Δέλτα πλάθει τον πραγματικό ηγέτη: Υπεύθυνο , πειθαρχημένο, αποφασιστικό, πιστό στα οράματα του ,ικανό να εμπνέει τους συνεργάτες και το λαό του . Το βασιλόπουλο του βιβλίου είναι ο νέος  Έλληνας, όπως εκείνη θα τον ήθελε: Ο δυνατός , ο ηρωικός , που θα βγάλει τη χώρα από το τέλμα της.

Στις δύσκολες μέρες που ζούμε νομίζω πως πρέπει να σκύψουμε ξανά σ’ αυτό το βιβλίο εμείς και τα παιδιά μας  και να αντλήσουμε τη δύναμη που θα χρειαστεί για να ξεπεράσουμε αυτή την καταστροφική κρίση που απειλεί τα θεμέλια της κοινωνίας μας. Το 1916 οι Δέλτα εγκαθίστανται οριστικά στην Κηφισιά. Η Πηνελόπη Δέλτα αρχίζει να συλλέγει υλικό για τον Μακεδονικό αγώνα και ξεκινάει τον Μάγκα.

Εδώ ο κόσμος των ανθρώπων μικρών και μεγάλων παρουσιάζεται από την οπτική ενός χαριτωμένου φοξ –τερριέ. Η άνετη καθημερινότητα στο αλεξανδρινό πλουσιόσπιτο δεν αποκόβει τους κυρίους του Μάγκα από τα εθνικά θέματα. Έτσι μας προετοιμάζει για το κορυφαίο ίσως δημιούργημά της «Στα μυστικά του Βάλτου» που εκδίδεται το 1937.

Το 1925 η Δέλτα εκδίδει τη «Ζωή του Χριστού». Για να γράψει το βιβλίο αυτό έχει συνεχή επικοινωνία κι αλληλογραφία με τον Χρύσανθο, Μητροπολίτη Τραπεζούντος και μετέπειτα Αρχιεπίσκοπο Αθηνών. Ο Μητροπολίτης Χρύσανθος την εφοδίασε με  στοιχεία απαραίτητα για τη συγγραφή του σπουδαίου αυτού έργου. Το βιβλίο το αφιερώνει στη μητέρα της, που ήταν βαθειά θρησκευόμενη, η οποία όμως δεν το διάβασε ποτέ, όπως και τ’ άλλα βιβλία της Πηνελόπης, γιατί ήταν γραμμένα στη δημοτική. 

Το 1916 η οικογένεια Δέλτα εγκαθίσταται οριστικά στην Αθήνα στην Κηφισιά. Η Πηνελόπη βρίσκεται  παγιδευμένη στη δίνη μιας θανάσιμης πολιτικής διαμάχης, εκείνης των οπαδών του Βενιζέλου με τους οπαδούς του Λαϊκού Κόμματος. Ζει τη φρίκη της καταδίωξης της οικογένειάς της και της διαπόμπευσης του Εμμανουήλ Μπενάκη από τους οπαδούς του Λαϊκού Κόμματος και την τραγική εμπειρία της δολοφονίας του Ιωνα Δραγούμη το 1920 από ένα εκτελεστικό απόσπασμα φανατικών Βενιζελικών, υπό τις διαταγές ενδεχομένως του ίδιου του πατέρα της.

Το 1925 εκδηλώνονται τα πρώτα συμπτώματα της ασθένειας, που θα την καθηλώσει στην καρέκλα! Βαθμιαία παράλυση που έγινε ολική στο τέλος της ζωής της και της στέρησε και την τελευταία επιθυμία για ζωή! Στις 27 Απριλίου 1941, ενώ τα Γερμανικά στρατεύματα μπαίνουν στην Αθήνα, η Πηνελόπη Δέλτα πίνει το δηλητήριο που κουβαλούσε πάντα μαζί της και ξεψυχάει πέντε μέρες αργότερα, λέγοντας στα παιδιά της : “Παιδιά μου, ούτε παπά, ούτε κηδεία. Παραχώστε με σε μια γωνιά του κήπου, αλλά μόνο αφού βεβαιωθείτε ότι δεν ζω πια. Φροντίστε τον πατέρα σας. Τον φιλώ σφιχτά. Π.Σ. Δέλτα». Στην ταφή της, στον κήπο της Κηφισιάς, ιερουργεί μόνος ο παλιός φίλος Αρχιεπίσκοπος Χρύσανθος. Επάνω στον τάφο της χαράχτηκε μόνο η λέξη «Σιωπή».

Ας έρθουμε όμως στο παραμύθι της Πηνελόπης  «Στα μυστικά του Βάλτου»που το αισθανόμαστε πιστεύω όλοι μας λίγο ή πολύ δικό μας μιας και όλα αυτά που διηγείται με θαυμαστή δεξιοτεχνία η Πηνελόπη Δέλτα έγιναν κάπου εδώ , δίπλα μας . Κλειδί , Τσινάφορο, Πλατύ , Γιδά Νησί , Τριχοβίστα και φυσικά Νιχώρι . Το Νεοχώρι οι κάτοικοι του οποίου πήραν την εξιέπαινη πρωτοβουλία αυτών των εκδηλώσεων , πρωτοβουλία που μας δίνει την δυνατότητα να ερευνήσουμε και να παρουσιάσουμε άγνωστες πτυχές της ιστορίας του τόπου μας .

Το 1937 λοιπόν η Πηνελόπη Δέλτα εκδίδει ένα ακόμη μυθιστόρημα  «Στα μυστικά του Βάλτου» που έμελλε να ήταν και το τελευταίο της .Το βιβλίο ήταν αφιερωμένο στον «ιδανικό ήρωα» Καπετάν –Άγρα και η ιστορία του διαδραματίζεται στο Ρουμλούκι. Την εποχή εκείνη ο Μακεδονικός Αγώνας ήταν σχεδόν άγνωστος και αδικημένος καθώς είχε ταφεί στα αρχεία του Υπουργείου Εξωτερικών. «σήμερα (1937) η λίμνη των Γιαννιτσών δεν υπάρχει» γράφει ο Ροδάς «όμως ο θρύλος των αγωνιστών κυκλοφορεί ανάμεσα στους πληθυσμούς του κάμπου όπως ο ζωογόνος αέρας». Την ίδια χρονιά το 1937 πεθαίνει ένας από τους ήρωες του μακεδονικού αγώνα και των «μυστικών» της Πηνελόπης Δέλτα ο Παναγιώτης Παπατζανετέας. 

Στον επικήδειο που θα εκφωνήσει ο άλλοτε θρυλικός «Καπετάν Ακρίτας» Κ. Μαζαράκης  θα τον διαβεβαιώσει πως «σήμερα διαβάζει άπληστα η νεολαία τα Μυστικά του Βάλτου, έργο εμπνευσμένο σε πολλά» από τον Παπατζανετέα «καθώς ανεγράφησαν σε αυτό οι αφηγήσεις του». Ίσως όλοι να αναρωτηθήκαμε κάποτε για την πηγή της έμπνευσης της Πηνελόπης Δέλτα που την έκανε να ασχοληθεί με ένα θέμα τόσο μακρινό και θολό, καθώς εκείνος ο παράξενος ,ο  ιδιότυπος , ο άγριος πόλεμος γινόταν ανεπίσημα, ακήρυκτα , κρυφά.

Το καλοκαίρι του 1913 η Πηνελόπη Δέλτα βρίσκεται στην Αθήνα και υπηρετεί εθελοντικά σε στρατιωτικό νοσοκομείο. Είναι η περίοδος <<του Βουλγαρικού Πολέμου>> όπως η  ίδια ονομάζει τον Β’ Βαλκανικό Πόλεμο. Εκεί θα γνωρίσει <<κάποιο στρατιώτη που είχε λάβει μέρος στον Μακεδονικό Αγώνα και είχε πολεμήσει στη λίμνη των Γιαννιτσών>> και όπως εξομολογείται λίγο αργότερα στον Ιωάννη Δεμέστιχα, ο εν λόγω στρατιώτης <<μου διηγήθηκε κάτι τόσο πρωτάκουστα πράγματα που μου γεννήθηκε η επιθυμία να τα πω στα παιδιά μας» Όπως συνάγεται από την αλληλογραφία της Δέλτα, η συνεργασία της με τον Δεμέστιχα για το ζήτημα αυτό πρέπει να ξεκίνησε τον Ιανουάριο του 1915. Ο Δεμέστιχας είχε ήδη αποδεχτεί την πρότασή της καθώς αυτή θα αποτελούσε μια καλή ευκαιρία για <<να χυθεί περισσότερον φως εις μίαν σπουδαίαν περίοδον της συγχρόνου ιστορίας μας>>.

Όμως ο πόλεμος , ο εθνικός Διχασμός που ακολούθησε  η μικρασιάτικη καταστροφή , οι προσφυγιά  και τα προβλήματα στην υγεία της δεν της επέτρεψαν να συνεχίσει . Όμως μετά το 1923 η Δέλτα ξαναβάζει μπροστά το σχέδιο. Ο κύκλος όμως αυτών που σχετίζονταν με τα μακεδονικά ζητήματα έχει διευρυνθεί καθώς ο γαμπρός της Αλέξανδρος  Ζάννας «οιονεί Μακεδονομάχος αυτός» προστίθεται στον κύκλο όλων αυτών που θα παρελάσουν από το σπίτι της Δέλτα και με τις αφηγήσεις τους θα ζωντανέψουν ξανά τη «Μακεδονική εποποιία»

Δεμέστιχας , Παπατζανετέας, Σταυρόπουλος, Δραγούμηδες, Μελάδες, Μαζαράκηδες, αλλά και απλοί αγωνιστές θα συνδράμουν στη συγκέντρωση του υλικού. Όμως αυτός που θα σταθεί μόνιμος συμπαραστάτης και πληροφορητής των γεγονότων που περιγράφονται στο βιβλίο θα είναι ο ευπατρίδης  Ιωάννης Δεμέστιχας ο «Καπετάν Νικηφόρος» του Μακεδονικού αγώνα.

Ας δούμε λοιπόν τα πρόσωπα αυτού του έργου διεξοδικότερα προσπαθώντας να τα σκιαγραφήσουμε σε σχέση με το βιβλίο αλλά και την πραγματικότητα. Ο οδηγός Αποστόλης αλλά και ο μικρός Γιοβάν είναι τα πρόσωπα που παρέχουν στη Δέλτα τη μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων ως προς την πλοκή του μύθου. Ο Αποστόλης είναι ο καλύτερος οδηγός του Ρουμλουκιού , γνωρίζει άριστα όλο τον κάμπο και εξίσου καλά το «Βάλτο και τα μυστικά του. Είναι αυτός που οδηγεί τους αρχηγούς και τα σώματά τους από τις εκβολές του Λουδία στο Βάλτο. Κλειδί,Τσινάφορο, Πλατύ,Νησί, Νεοχώρι το δρομολόγιό του. Και όχι μόνο. είναι πλήρως ενταγμένος στο Μ. Αγώνα και λειτουργεί και ως κατάσκοπος.  Είναι αυτός που θα οδηγήσει τον Αγρα στην καλύβα Κούγκα που τόσο παραπέμπει στο όνομα του Μακεδονομάχου της περιοχής Θεοχάρη Κούγκα.

Ο Αποστόλης παρουσιάζεται ως παιδί 15-16 χρονών, βρεσιμιός, δραστήριος, ιδεολόγος ριψοκίνδυνος . Ο Γιοβάν «το Βουλγαράκι»κρατά καλά τα μυστικά του. Ούτε στον Αποστόλη μίλησε ποτέ. Είναι ευσυγκίνητος , μελαγχολικός, και λιποθυμά όταν βλέπει βίαιες σκηνές. Έχει μεγάλο μίσος για τους Βούλγαρους και κυρίως για τον υποτιθέμενο θείο ,κομιτατζή Αγγελ  Πέιο που τον κακομεταχειρίζεται.

Όμως δεν υπάρχει Γιοβάν , είναι ο Θοδωράκης και είναι Έλληνας . Η μάνα του είναι η Χάιδω από το Γιδά και ο πατέρας του ο Βασίλης Ανδρεάδης από το Ασπροχώρι. Θείος του είναι ο γιγαντόσωμες Γρέγος από το Γιδά κι αυτός που είχε πολεμήσει στην Ουγκάντα και στον πόλεμο του 1897. Αυτός που είχε αναγνωρίσει στα μάτια του Γιοβάν αυτά της αδερφής του.

Που ακριβώς χωρίζεται ο μύθος από την πραγματικότητα ίσως δεν μάθουμε ποτέ .

Γεγονός όμως είναι πως ο ανώνυμος ¨επανωμίτης»συμπολεμιστής του Γρηγόρη Δημόπουλου που υπηρέτησε σε οκτώ διαφορετικά σώματα , στην έκθεσή του (ΑΜΑ/ΠΣΔ φ. 2.1.6) αναφέρει πως ο Αποστόλης ήταν οδηγός αλλά 17-18 χρονών  από το Γιδά. Και ο Γιοβάν χωρίς βέβαια να κατονομάζεται εμφανίζεται «ευχαριστημένος» γιατί είδε σκοτωμένους τους κομιτατζήδες που είχαν απειλήσει τη δασκάλα του Ζορμπά Ηλέκτρα Δράκου.

Οι Έλληνες αξιωματικοί είναι όπως είπαμε ο Καπετάν Άγρας  Τέλλος Αγαπηνός που είχε τόσο τραγικό τέλος, ο Σάρρος (καπετάν Κάλας) αλλά κυρίως ο Μανιάτης Ιωάννης Δεμέστιχας ο Καπετάν Νικηφόρος της Πηνελόπης Δέλτα . Ψηλός , ξανθός ,επιβλητικός , ατρόμητος , γενναίος. Είναι αυτός που έδωσε τα περισσότερα στοιχεία για τη συγγραφή «των μυστικών του Βάλτου» αλλά και αυτός που από τα απομνημονεύματα θα αντλούμε  στοιχεία και πληροφορίες για το Νεοχώρι και τους κατοίκους του. Σημαντική και συνάμα στρατηγική ήταν η θέση του Νεοχωρίου. Διέθετε σκάλα δηλαδή μια ιδιότυπη αποβάθρα από όπου έμπαιναν ή έβγαιναν από τις πλάβες. Το χωριό ήταν Ελληνόφωνο με ανθρώπους αφοσιωμένους στον Ελληνισμό και το Πατριαρχείο.

Ήταν κατά το ½ κτήμα του Γ. Μαυρουδή μετά οικιών 45 και κατοίκων 254 απάντων Ελλήνων«. Μαθηταί ενεγράφησαν 24 εις τέσσαρας τάξεις διδασκόμενοι υπό του αοφοίτου της σχολής Γιδά  Α. Παπαφιλλίπου όστις επιθυμεί να εισαχθήεις το υποδιδασκαλείον». γράφει τον Μάη του 1906 ο γενικός επιθεωρητής των ελληνικών σχολείων Δημήτριος Σάρρος.

 Ήταν μια πρώτης τάξης βάση για τις επιχειρήσεις , τον εφοδιασμό αλλά και τα γλέντια των Μακεδονομάχων.  Μέσα από τα μάτια του Αποστόλη, παρακολουθούμε ηρωικές ιστορίες γνωστών ιστορικών φυσιογνωμιών όπως του Τέλου Άγρα, του καπετάν Κάλα, του καπετάν Τυλιγάδη, του καπετάν Νικηφόρου (όλα ψευδώνυμα) Παρακολουθούμε με απίστευτη αγωνία και λεπτομέρειες περιστατικά που ανατρέπουν κάθε μικρή ή μεγάλη ιστορία της πλοκής:

– Μεταμφιεσμένους ψευτοπαπάδες

– Χειροβομβίδες του ελληνικού στρατού που δεν «σκάνε», βάζοντας σε κίνδυνο τους δικούς μας

– Κρυψώνες, κρησφύγετα, και καταπακτές που δίνουν απροσδόκητο τέλος σε καταδιώξεις αθώων

– Συνθήματα, μυστικά και συνθηματικά που χτίζουν τα «μυστικά» του βάλτου

– Περιγραφές της ζωής στις Καλύβες, ολονύχτιες πεζοπορίες, κωπηλασίες με τις πλάβες, (τις ειδικές βάρκες που διασχίζανε τη λίμνη), ενέδρες στα καλάμια, εθελοντικές περιπολίες, μυστικές, κρυφές αποστολές, για ολόκληρες μέρες μέσα στις λάσπες.

Και μέσα σε όλα αυτά το Νιχώρι ως βάση , ως αφετηρία, ως κέντρο γενναίων παιδιών

Το τέλος; Ανθρώπινο, πικρό, ηρωικό αλλά και ελπιδοφόρο. Η Πηνελόπη Δέλτα παρουσιάζει  τους  ήρωές της και μας χαρτογραφεί την περιοχή μας  τόσο γλαφυρά, σαν να τη ζούμε τώρα μπροστά στα μάτια μας.

Κυρίες και κύριοι η Πηνελόπη Δέλτα ήταν μια τεράστια προσωπικότητα της παιδικής λογοτεχχνίας και όχι μόνο. Τα «Μυστικά του Βάλτου» έχουν πάνω από 80 εκδόσεις παρότι στις μέρες μας η Π.Δέλτα κατηγορήθηκε από κριτικούς μιας ορισμένης ιδεολογικής τοποθέτησης για σωβινισμό.       Γεγονός παραμένει ότι τα έργα της για παιδιά εξακολουθούν να διαβάζονται , επειδή στις σελίδες τους πνέει ένας  αέρας υγείας, επειδή δεν δείχνει δρόμους εύκολους και ροδοσπαρμένους ,επειδή  τα παιδιά αγαπούν το ηρωικό και το αληθινό, επειδή η φιλοπατρία που προβάλλει δεν είναι θεωρία αλλά δέσιμο με την Ελλάδα και τη μοίρα της.

Δίνει απλά όλα όσα έχουμε σήμερα ανάγκη έτσι ώστε η νέα γενιά να πραγματοποιήσει την αναγέννηση της Πατρίδας που όλοι έχουμε ανάγκη.