Ελευθέριος Βενιζέλος

*του Γρηγόρη Γιοβανόπουλου

 Όταν αποφάσισα να γράψω μια σειρά άρθρων αφιερωμένα στους ηγέτες της δημοκρατικής παράταξης και στην ιδεολογική συγγένεια που αυτοί είχαν με το ΠΑΣΟΚ στη σκέψη μου κυριάρχησε η μορφή  του μεγαλύτερου των μεγάλων του Νέου Ελληνισμού . Του Εθνάρχη Ελευθέριου Βενιζέλου . Όμως είναι τόσο δυσθεώρητο το μέγεθος του πολιτικού αυτού άνδρα που αρχικά δίστασα και γι’ αυτό ξεκίνησα με αφιερώματα στον Αλέξανδρο Παπαναστασίου και τον Χαρίλαο Τρικούπη.

Άλλωστε  τι άλλο θα μπορούσε  να προσθέσει κανείς  γι’ αυτόν τον τεράστιο πολιτικό. Έχουν γραφτεί πολλά , έχουν ειπωθεί περισσότερα αλλά και πάλι η γοητεία αυτής της προσωπικότητας παραμένει ανεξίτηλη. Άπειροι οι θαυμαστές του , πολύ λιγότεροι οι επικριτές του.

Θα ήθελα βέβαια να γράψω εδώ για το κορυφαίο κατά τη γνώμη μου ζήτημα της απόφασης του Βενιζέλου για την επέκταση της Ελληνικής κυριαρχίας στη Μ. Ασία αλλά θα το κάνω σε ένα άλλο άρθρο. Στο σημερινό κείμενο θα προτιμήσω να παραθέσω λόγια και κείμενα που αφορούν το Βενιζέλο είτε τα είπε και τα έγραψε εκείνος ,είτε είπαν και έγραψαν άλλοι γι’ αυτόν.

Αξίζει όμως αρχικά να αναφερθούν επιγραμματικά τα επιτεύγματα του, που του έδωσαν αφενός τον τίτλο του Εθνάρχη και τον καταξίωσαν στις καρδιές των περισσοτέρων Ελλήνων και από την άλλη τον έκαναν στόχο δολοφόνων και μισητό στους εχθρούς του. 

Γεννήθηκε στις Μουρνιές Χανίων στις 23 Αυγούστου 1864 και πέθανε στο Παρίσι στις 18 Μαρτίου 1936. Διετέλεσε πρωθυπουργός της Κρητικής Πολιτείας και επτά φορές πρωθυπουργός της Ελλάδας. Ως πολιτικός διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στο Κρητικό ζήτημα καθώς και στα πολιτικά δρώμενα της Ελλάδας από το 1910 μέχρι και τον θάνατό του.

Οργάνωσε την επανάσταση στο Θέρισσο και το 1910 ανέλαβε την πρωθυπουργία της Κρητικής Πολιτείας, την οποία εγκατέλειψε λίγους μήνες αργότερα για να αναλάβει την πρωθυπουργία στην Ελλάδα κατόπιν προσκλήσεως του Στρατιωτικού Συνδέσμου.  Δημιούργησε τη βαλκανική συμμαχία και διπλασίασε την Ελλάδα κατά του βαλκανικούς πολέμους.

 Όταν ξεκίνησε ο Α Παγκόσμιος Πόλεμος τάχθηκε υπέρ της Αντάντ διαφωνώντας ανοιχτά με την στάση του Βασιλιά που προτιμούσε την φιλογερμανική ουδετερότητα. Λόγω αυτής της διαφωνίας, αν και είχε εκλεγεί πρωθυπουργός εκδιώχθηκε με απόφαση του Βασιλιά Κωνσταντίνου Α με αποτέλεσμα τα γεγονότα  του Εθνικού διχασμού. Επέστρεψε στην πρωθυπουργία την περίοδο 1917-1920 και οδήγησε τα Ελληνικά στρατεύματα στα πρόθυρα της Πόλης και στη Σμύρνη.

Εγκατέλειψε την Ελλάδα μετά την ήττα του στις εκλογές του Νοεμβρίου 1920 ενώ οι διάδοχοί του, που είχαν εκλεγεί με σύνθημα την αποστράτευση του στρατού και τη λήξη του πολέμου , οδήγησαν τη χώρα στη Μικρασιατική καταστροφή.     Εκπροσώπησε την Ελλάδα στις διαπραγματεύσεις και υπέγραψε τη συνθήκη της Λωζάννης. Επέστρεψε το 1924 για λίγους μήνες και το 1928 εξελέγη πρωθυπουργός. Εγκαινίασε την Ελληνοτουρκική προσέγγιση το 1930 και εκτέλεσε σημαντικά δημόσια έργα κατά την τετραετία 1928- 1932. Τον Ιανουάριο του 1935 έγινε για τελευταία φορά πρωθυπουργός και τον Μάρτιο του ίδιου χρόνο μετά την απόπειρα πραξικοπήματος κατέφυγε στο Παρίσι, όπου και πέθανε.

Ως πρωθυπουργός της Ελλάδας επέφερε μεταρρυθμίσεις σχεδόν σε όλους τους τομείς του κράτους με κύριο σκοπό την οργάνωση της χώρας στα πρότυπα αστικού κράτους. Παράλληλα οργάνωσε αξιόμαχο στρατό, τον οποίο εκμεταλλεύθηκε στις πολεμικές συρράξεις διπλασιάζοντας την εδαφική έκταση της Ελλάδας.

Εργατική Πολιτική

Οι Κυβερνήσεις Βενιζέλου ουσιαστικά έφεραν πρωτοπόρες αλλαγές και κατοχύρωσαν μια σειρά δικαιώματα του λάου σε διαφόρους τομείς όπως στην εργασία, στην κοινωνική πολιτική, στην υγεία, στην πρόνοια, στην εκπαίδευση και στη γεωργία.

Η εργατική πολιτική του Βενιζέλου χωρίζεται σε δύο περιόδους, αυτή του 1910 – 1920, και εκείνη του 1928 – 1932. Με τον Νόμο 281 του 1914 ρυθμίστηκε νομοθετικά ο συνδικαλισμός στην Ελλάδα. Ακόμα το 1914 ψηφίστηκε ο Νόμος 551, ο οποίος κατοχύρωνε την αποζημίωση για τα εργατικά ατυχήματα. Το 1914 με το Νόμο 271 ρυθμίστηκε ο χρόνος εργασίας στα καταστήματα κάτι ιδιαίτερα σημαντικό για την εποχή εκείνη.

Κατά την περίοδο 1917-1920 δημιουργήθηκε η Επιθεώρηση Εργασίας και προβλέφθηκαν ποινικές κυρώσεις για την προστασία των δικαιωμάτων των εργατών. Απαγορεύτηκαν τα μικτά συνδικάτα Εργατών-Εργοδοτών και κατοχυρώθηκαν οι Συλλογικές Συμβάσεις Εργασίας. Το 8ωρο της εργασίας εισήχθη σε πολλές ελληνικές βιομηχανίες, αυστηροποιήθηκαν οι όροι της παιδικής εργασίας και εισήχθη στην νομοθεσία η καταγγελία της σύμβασης εργασίας και καθιερώθηκε η Πανελλαδική Κυριακάτικη Αργία.

Αγροτική Πολιτική

Η Αγροτική Πολιτική του Ελευθερίου Βενιζέλου ήταν ιδιαίτερα  ριζοσπαστική. Έγινε η  αναδιανομή των τσιφλικιών στην Θεσσαλία όπου από τα 7 περίπου εκατομμύρια στρέμματα εύφορης γης τα 4.800.000 ανήκαν σε 250 μεγάλο-γαιοκτήμονες με αποτέλεσμα η πλειοψηφία τον αγροτών να έχουν  ουσιαστικά καθεστώς δουλοπαροικίας. Έτσι ο Βενιζέλος θέσπισε με το άρθρο 17 του Συντάγματος το δικαίωμα της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης των τσιφλικιών από το κράτος. Την 21η Ιουλίου 1917 η μεταρρύθμιση επικυρώθηκε από τη Βουλή με την ψήφιση των ακόλουθων νομοθετημάτων.

Στα χρόνια του 1910-1932 ο Βενιζέλος ίδρυσε το Υπουργείο Γεωργίας συνέστησε αγροτικά επιμελητήρια και συνεταιρισμούς, οργάνωσε την γεωργική εκπαίδευση σε όλες τις βαθμίδες και τις γεωργικές υπηρεσίες του κράτους και ίδρυσε την Αγροτική Τράπεζα. 

Τομές στη Δημόσια Υγεία

Στον Τομέα της Υγείας το 1917 έγινε ένα σημαντικότατο βήμα με την ίδρυση Υπουργείου Περιθάλψεως που αργότερα έγινε υπουργείο Υγείας. Με το Νόμο 4063/1912 καθορίστηκαν οι όροι άσκησης της ιατρικής αλλά και του νοσηλευτικού επαγγέλματος (1914). Την περίοδο εκείνη η Ελλάδα υπέφερε από μεγάλο ποσοστό θνησιμότητας λόγω διαφόρων ασθενειών. Ο Βενιζέλος μερίμνησε επί του θέματος και με Υπουργό Υγείας το ιατρό Αλέξανδρο Παππά το 1928 άρχισε τη ριζική αναδιοργάνωση των υγειονομικών υπηρεσιών.

Την περίοδο 1928-1932 ελήφθησαν πρωτοβουλίες για την βελτίωση της υγείας του παιδιού, ενώ δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στον μαθητικό πληθυσμό με ενημερώσεις ιατρικές εξετάσεις κλπ. Επιπλέον συστάθηκαν ιατρικά κέντρα που παρείχαν ιατρική περίθαλψη και εξέταζαν μαθητές, ενώ το 1929 εγκαινιάστηκε ο θεσμός του «Σχολίατρου» και της «Σχολικής Νοσοκόμας».

Όμως ένα από τα κορυφαία επιτεύγματα της κυβερνητικής πολίτικης στον τομέα  της κοινωνικής πολιτικής υπήρξε η προσπάθεια δημιουργίας του θεσμού των Κοινωνικών Ασφαλίσεων με τον Νόμο 5733/1932 που ωστόσο ακυρώθηκε και δεν πρόλαβε να εφαρμοστεί λόγω της ανόδου του Π. Τσαλδάρη στην εξουσία.

Εκπαιδευτική Πολιτική

Στον τομέα της Δημόσιας Παιδείας η Κυβέρνηση Βενιζέλου έκανε λαμπρά βήματα αρχικά με την κατασκευή 3.200 σχολείων ανά την Ελλάδα. Ακόμα ιδρύθηκαν τα κατώτερα επαγγελματικά σχολεία, γεωργικά, βιοτεχνικά, ναυτικά, εμπορικά, οικοκυρικά. Ταυτόχρονα ιδρύθηκαν σχολεία για άτομα με ειδικές ανάγκες και νυχτερινές σχολές. Τα σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης έγιναν επίσης εξατάξια γυμνάσια ενώ οργανώθηκαν και πρακτικά λύκεια. Με τους νόμους 4376 και 4605 του 1930 ιδρύθηκαν πειραματικά σχολεία στα Πανεπιστήμια, στα οποία οι φοιτητές των καθηγητικών σχολών ασκούνταν στη διδακτική. Ακόμα καθιερώθηκε η Δημόσια-Δωρεάν Υποχρεωτική Πρωτοβάθμια εκπαίδευση με παράλληλη προσπάθεια για καλύτερη ποιότητα παιδείας.

Ας δούμε όμως κάποιες πτυχές του χαρακτήρα του όπως προκύπτουν από αυτά που είπε ή που έγραψε:

Ιδιαίτερα σημαντικό το τηλεγράφημα που στέλνει στον Αρχιστράτηγο Κωνσταντίνο στις  24-10-1912  . Το τηλεγράφημα στάλθηκε στον Σ.Σ Γιδά όπου υπήρχε τηλέγραφος . Σημαντικό είναι το γεγονός πως το κτίριο του Σταθμού φιλοξενούσε τον Βασιλιά Γεώργιο Α’.

προς Α.Μ. τον Βασιλέα – Γιδά «Λαμβάνω την τιμήν να φέρω εις γνώσιν της Υμετέρας Μεγαλειότητος τηλεγράφημα όπερ πέμπω προς τον αρχηγόν του Στρατού Θεσσαλίας έχον ούτω».

Αρχηγείον στρατού Θεσσαλίας.

«Από της μάχης των Γιαννιτσών ουδέν ανακοινώσατε προς το υπουργείον περί των περαιτέρω στρατιωτικών υμών επιχειρήσεων ως και εκείνων της πέμπτης Μεραρχίας. Και όμως από της μάχης των Γιαννιτσών παρήλθον 4 όλας ημέρας. Η σιωπή αύτη και η πλήρης άγνοια εις ην ως εκ τούτου ευρίσκεται και η υπεύθυνος κυβέρνησης και το έθνος περί της τύχης του στρατού του είναι όντως εκπληκτική»

 Πρωθυπουργός Βενιζέλος.

Παρότι η σύγκρουση με τον Κωνσταντίνο ήταν σφοδρή και όπως προείπα οδήγησε στον Εθνικό Διχασμό , αργότερα το 1928 ο Βενιζέλος μιλώντας στον ιστορικό Γ. Βεντήρη είπε για τον Κωνσταντίνο.

« Ο Κωνσταντίνος είχεν αναμφισβήτητα προσόντα αρχηγού στρατού. Ήτο θεληματικός και επεβάλλετο, παρουσίαζε δε καταφανή υπεροχήν από όλους τους τότε στρατηγούς . Εάν σήμερον παρουσιάζοντο αι ίδιαι περιστάσεις του 1911 , τον Κωνσταντίνον θα έθετα επικεφαλής του στρατού».

Ο Βενιζέλος πολλές φορές αδιαφορούσε για το «πολιτικό κόστος» και πάντοτε έδειχνε σπάνια προσήλωση στο καθήκον. Χαρακτηριστικά τα παρακάτω περιστατικά.

* Κατά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο στις 23 Απριλίου 1917 στο μέτωπο της Τζένας γράφει ο Αντιστράτηγος Σταυριανόπουλος…..Εις το τάγμα υπηρέτει ο τότε υπολοχαγός του πυροβολικού κ. Σοφοκλής Βενιζέλος…..περί την 8^ην ώραν της πρώτης ημέρας ελάμβανον τηλεγράφημα του τότε υπουργού των στρατιωτικών όπως διατάξω τον υπολοχαγόν Σοφοκλήν Βενιζέλον να επανέλθη αυθημερόν εις Θεσσαλονίκην όπως αναλάβει υπηρεσίαν εις μονάδα πυροβολικού…..όστις εν προφανή οργή και αγανακτήσει με παρακάλεσε να ανβάλω την εκτέλεσιν της διαταγής μεχρι λήξεως του αγώνοςπροσθέσας μάλιστα ότι του ήτο προτιμότερον να τινάξη τα μυαλά του εις τον αέρα παρά να αποχωρισθή των ανδρών του……κατόπιν τούτου ετηλεγράφησα ότι ο υπολοχγός βενιζέλος αρνείται εγκαταλείψει μέτωπον απειλών αυτοκτονίαν.

Δεν είχεν παρέλθει μισή ώρα …και ελαμβάνετο το πατρικόν τηλεγράφημα έχον ούτω: «Σοφοκλήν Βενιζέλον . Μέτωπον. Συγχαίρω εγκαρδίως διά στάσιν σου ην επικροτώ πλήρως. Πατήρ Ελευθέριος Βενιζέλος».

 Όταν τον επισκέφτηκαν οι αυτοκινητιστές  δεκαπέντε μέρες πριν από τις εκλογές του Μαρτίου 1933  του ζήτησαν ένα ποσοστό των εισπράξεων από τον φόρο επί της βενζίνης να διατεθεί από τον κρατικό προϋπολογισμό για το ασφαλιστικό τους ταμείο. Τους υποσχέθηκε να μελετήσει το σχετικό υπόμνημά τους και να επανέλθουν μετά δύο μέρες. Τότε τους ανακοίνωσε παρότι το αίτημα ήταν δίκαιο θα το ικανοποιούσε τον επόμενο χρόνο καθώς ο προϋπολογισμός δεν είχε περιθώρια διάθεσης ούτε μιας δραχμής. Οι αυτοκινητιστές επέμειναν και του ανακοίνωσαν ότι θα αναγκασθούν να κατέλθουν σε απεργία .Τους απάντησε αμέσως ως εξής:

«Να μην το σκεφθείτε καν. Διότι σας ειδοποιώ ότι την απεργίαν θα την χτυπήσω δι' όλων των μέσων και το μόνον που θα κερδίσετε θα είναι να χάσετε μερικά ημερομίσθια. Κατά ισχυρότερον λόγον δεν θα επιτρέψω οπωσδήποτε ούτε απόπειραν αγώνων πεζοδρομίων. Αντί λοιπόν να κάμετε όλα αυτά σας προτείνω μιαν συμφωνίαν. Να μείνετε ήσυχοι και μεθαύριον εις τα εκλογάς να με μαυρίσετε».

Οι αυτοκινητιστές συμφώνησαν και, όπως σημείωνε δηκτικά η εφημερίδα «Ακρόπολις», «εκράτησαν την συμφωνίαν. Εμαύρισαν αλύπητα εις τας 5 Μαρτίου (το κόμμα των Φιλελευθέρων). Ο σύλλογός τους είχε 7.000 μέλη. Ο Βενιζέλος έχασε διά χιλίας ψήφους είκοσι βουλευτάς Αθηνών. Ετσι έχασε και την πλειοψηφίαν, την οποίαν κατέκτησαν οι αντίπαλοί του με 15 επιπλέον έδρας .

Στις 17 Ιανουαρίου 1915 στέλνει απόρρητο υπόμνημα στον Κωνσταντίνο προσπαθώντας να τον πείσει για τις προοπτικές που ανόίγονταν με τη συμετοχή της ελλάδας στο πλευρό της Αντάντ……………Σημειωτέον άλλως τε ότι και δια της παραχωρήσεως της -Καβάλας ουδεμία υπάρχει βεβαιότης ότι η Βουλγαρία θα δεχθή να εξέλθη της ουδετερότητος όπως συμπράξω μεθ' ημών και των Σέρβων. Είναι πιθανόν ότι θα προβάλη είτε να λάβη τας  παραχωρήσεις ταύτας ως αντάλλαγμα απλώς της ούδετερότητός της, είτε να γίνη η παραχώρησις εις αυτήν από -τούδε και προ του τέλους του  πολέμου και ανεξαρτήτως επομένως της εκβάσεως αυτού. Ουδέτερον δε των όρων τούτων θα ηδυνάμεθα να δεχθώμεν .Αλλ' εάν επί τέλους ματαιωθή η μετοχή ημών εις τον πόλεμον εξ υπαιτιότητος των Βουλγάρων , θα διατηρήσωμεν  τότε ακαιραίαν την φιλίαν και συμπάθειαν της Τριπλής Συνεννοήσεως.

Και  αν δε δεν δυνάμεθα να προσδοκώμεν  και εν περιπτώσει έτι κατισχύσεως αυτών, παραχωρήσεις τοιαύτας , οία η παρεχομένη ημίν  ως αντάλλαγμα της μετοχής μας εις τον πόλεμον , πάλιν όμως ασφαλώς δυνάμεθα να προσδοκώμεν ότι τα συμφέροντα  ημών θα τύχουν συμπαθούς υπ΄αυτών υποστηρίξεως  και ότι δεν θα επιλίπη ημάς μετά το πέρας του πολέμου η αναγκαία οικονομική αρωγή. Πρέπει επί πλέον να προστεθή , ότι η όλη  εξέλιξις των πραγμάτων  και η πρότασις  όπως αναγνωρισθώσιν  ημίν ευρύταται εδαφικαί παραχωρήσεις  εν Μικρά Ασία αποδεικνύει δι εμέ ανενδοιάστως  ότι η επιδειχθείσα ζωτικότης  της Νέας Ελλάδος  εφείλκυσεν  επ' αυτής  την εμπιστοσύνην  ωρισμένων Δυνάμεων ,αίτινες θεωρούσιν αυτήν ως σπουδαίον παράγοντα  αναπλάσεως εν τη Ανατολή, καθ΄ην στιγμήν το Τουρκικόν Κράτος καταρρέει.

 Η υποστήριξις των Δυνάμεων τούτων θα παράσχη ημίν όλα τα οικονομικά και διπλωματικά μέσα, όπως αντιμετωπίσωμεν  πάσαν δυσχέρειαν συμφυή προς την τοσούτον απότομον αύξησιν ημών. Ερειδομένη επί της υποστηρίξεως ταύτης η Ελλάς θα δυνηθή να βαδίση στερεώς εν τη νέα θαυμαστή σταδιοδρομία, ήτις ανοίγεται προ αυτής. Εις την Υμετέραν Μεγαλειότητα, τελούσαν ευτυχώς έτι εν όλη τη ακμή της ανδρικής ηλικίας, θα δοθή όχι μόνον να δημιουργήσετε διά της σπάθης Υμών την Μεγαλειτέραν Ελλάδα, αλλά , και να στερεώσετε το στρατιωτικόν κατόρθωμα, δι΄ αρτίας πολιτικής οργανώσεως του νέου Κράτους και να παραδώσετε αυτό εις τον διάδοχον Υμών  όταν επιστή το πλήρωμα του χρόνου , αφού συντελέσητε  έργον τόσον υπερφυώς μέγα, όσον εις ολίγους εδόθη βασιλείς να επιτελέσουν. 

                                                  Της Υμετέρας  Μεγαλειότητος 

                                                         ευπειθέστατος θεράπων

                                                                                 ΕΛΕΥΘ. Κ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ

Την Τετάρτη 18 Μαρτίου 1936 ο αετός της Κρήτης , ο εθνάρχης Ελευθέριος βενιζέλος άφησε την τελευταία του πνοή σ’ ένα σπίτι της οδού Μποζόν , στις 25 Μαρτίου έφτασε στο Μπρίντεζι , και στις 29 Μαρτίου έγινε η ταφή του στο Ακρωτήρι . Στην επιτάφιο πλάκα χαράχτηκαν τα λόγια που ο ίδιος είχε εκφωνησει ως επικήδειο τέσσερα χρόνια νωρίτερα στη Βουλή. «Αγαπητοί φίλοι, ο προκείμενος νεκρός ήταν ένας αληθινός άνδρας, με μεγάλο θάρρος, με αυτοπεποίθησιν και δι’ αυτόν και διά τον λαόν τον οποίον εκλήθη να κυβερνήση. Ίσως έκαμε πολλά σφάλματα, αλλά ποτέ δεν του απέλειψε το θάρρος, ποτέ δεν υπήρξε μοιρολάτρης, διότι δεν επερίμενε ποτέ από την μοίραν να ιδή την χώραν προηγμένην, αλλά έθεσεν εις την υπηρεσίαν αυτής όλον το πυρ το οποίον είχε μέσα του, κάθε δύναμιν ψυχικήν και σωματικήν».

 Ήταν τόσο οξυμένα τα πάθη τότε που η σορός του Βενιζέλου δεν επετράπη να επιστρέψει στην Αθήνα .Το «Ελληνικόν μέλλον» στις 20 Μαρτίου 1936 έγραφε:

«Η πλειοψηφία του πραγματικού Ελληνικού πληθυσμού πανηγυρίζει με την ανέλπιστον και απροσδόκητον είδησιν του θανάτου του Βενιζέλου ….εις τα στήθη της Ελλάδος δεν υπάρχει πλέον  ο Εφιάλτης» 

Ο Πρωθυπουργός Δεμερτζής δήλωσε:

«Υπήρξε μέγας πολιτικός , ο μέγιστος των πολιτικών της νεωτέρας Ελλάδος . Ενεψύχωσε το έθνος διά των απαραμίλλων αυτού χαρισμάτων . Άφθαστος φιλοπατρία, ανυπερβλητος δύναμις εκτελέσεως , νους διαυγέστατος , είχεν όλα τα χαρίσματα του μεγάλου ανδρός. Είμαι βέβαιος ότι και οι πλέον αδιάλλακτοι εχθροί αυτού θα σταματήσουν ευλαβείς προ του νεκρού και θα αισθανθούν ότι εξέλιπεν η ισχυροτέρα πολιτική δύναμις της Ελλάδας».

Ο Παύλος Νιρβάνας στην Εστία στις 19-3-1936 γράφει:

«Η στιγμή που ένα λαμπρόν Ελληνικόν μετέωρον κλείνει τον φωτεινόν κύκλον της τροχιάς του ..είναι η στιγμή του μεγάλου χρέους.’Οσοι εζήσαμεν την προβενιζελικήν Ελλάδα. Την Ελλάδα των μεγάλων απογοητεύσεων και των στυφνών απογνώσεων , κάτι πρέπει να γνωρίζομεν διά το χρέος αυτό. Εσύρετο η Ελλάς αυτή ως ο παράλυτος του Ευαγγελίου , με την καρδίαν γεμάτην από αθυμίαν. Και ουχ υπήρχεν ο ελεών αυτήν. Και μίαν στιγμήν , ένας απίθανος προφήτης ενεφανίσθη προ αυτής και επέθεσε την παλάμην του επί του μετώπου της . Και της είπεν Ϋγιής γέγονας έγειρε. Άρον τον κράββατον σου και περιπάτει». «Και ηγέρθη και επερπάτησεν . Και ο απίθανος αυτός προφήτης ήτο ο Ελευθέριος Βενιζέλος».

Ο Γεώργιος Βλάχος ο συγγραφέας του «Οίκαδε» και των «Πομερανών» ο δημοσιογράφος που ματαίωσε την τελευταία ίσως ελπίδα πριν την Μ. καταστροφή αποτρέποντας τον Δ. Γούναρη να συναντηθεί με τον Βενιζέλο και από κοινού να βρουν κάποια λύση , έγραψε στην Καθημερινή στις 19- 3-1936:

«Άνθρωπος όπως όλοι , κοινός οργανισμός , καλός ή κακός , μικρός ή μέγας , δειλός ή γενναίος , ευθύς ή διεστραμμένος , δεν υπήρξε ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Υπήρξε κάτι πλέον αυτών και όλα μαζί , εκδήλωσις όλων εις την υπέρτατην των δύναμιν , εις την ύψιστην μορφήν των . Ήλθεν εδώ … και ευθύς αμέσως , με ελευθέρας τας χείρας , γενναίον τον νουν , ήρπασε τα ηνία , εμάστισε τους ίππους και μετέβαλε το κράτος , το οποίον κατέκειτο ως άμαξα με θρυμματισμένους τροχούς , εις ευτολμον άρμα.

Άλλ’ ‘ότι και αν συνέβη από του 1914 η μάλλον του 1915 και εντεύθεν .. θα ευρεθή μεσουρανούν διά τους μεν  διά τους δε στόχος αναθεμάτων , το όνομα του νεκρού Ελευθέριος Βενιζέλος…………..Ο ύψιστος , ανξίκακος , ως είναι εξ επαγγέλματος , ας τον αναπαύση. Η Ελλάς μετ’ αυτόν θα προσπαθήση και θα κατορθωση ίσως να αναπαυθή».

Αλλά και οι Τούρκοι οι μεγάλοι του αντίπαλοι , αυτοί που είδαν την αυτοκρατορία τους σε θανάσιμο κίνδυνο εξαιτίας των ενεργειών του ,εκφράστηκαν κολακευτικά.  Δύο ημέρες μετά την ανακοίνωση του θανάτου του Ελ. Βενιζέλου ο Έλληνας πρεσβευτής από την Αγκυρα Ραφαήλ Ραφαήλ γράφει για τον τρόπο που πέρασε στον Τύπο και στην τουρκική κοινωνία η είδηση του θανάτου του μεγάλου ανδρός: 

«Έχω την τιμήν να πληροφορήσω υμάς ότι ο θάνατος του Ελευθερίου Βενιζέλου εποίησε βαθυτάτην αίσθησιν εν Τουρκία τόσον παρά τοις επισήμοις κύκλοις όσον και τη κοινή εν γένει γνώμη. Ολαι σχεδόν αι τουρκικαί εφημερίδες έγραψαν επί τη ευκαιρία ταύτη άρθρα. Παρά το γεγονός, το οποίον δεν παραλείπουσι να σημειώσωσιν, ότι ο Ελευθέριος Βενιζέλος ήτο ο πρωτουργός της Ελληνο-τουρκικής προσέγγισης, δεν λησμονούσι συγχρόνως ότι υπήρξε και ο μεγαλύτερος της Τουρκίας εχθρός και ότι εκ της δράσεως αυτού η χώρα των διέτρεξε τον σοβαρώτερον των κινδύνων. Διά τούτο και η γλώσσα των άρθρων, αν και πλήρης κολακευτικών λέξεων, είναι πάντως επηρεασμένη από αναμνήσεις πικράς ας ο χρόνος και η μετέπειτα εξέλιξις των γεγονότων δεν έχουσιν ακόμη διασκεδάσει.

H εξαφάνισις του Ελευθερίου Βενιζέλου, αν προυκάλεσεν αίσθησιν εν Τουρκία, δεν νομίζω ότι προυκάλεσε συγχρόνως και λύπην. Διά τους Τούρκους η απερχομένη μεγάλη μορφή ήτο πάντοτε το ζωντανόν σύμβολο της Μεγάλης Ιδέας, παρά την χαραχθείσαν κατόπιν πολιτικήν προσεγγίσεως και φιλίας προς την Τουρκίαν. Χαίρουν διότι μετ' αυτού τάφεται οριστικώς το παρ' ολίγον πραγματοποιηθέν εθνικόν όνειρον. Δι' ο και μετά χαιρεκακίας τινές των τουρκικών εφημερίδων τονίζουσιν ότι η ημέρα του θανάτου του Βενιζέλου υπήρξεν ημέρα εθνικού πένθους διά τους Ελληνας της Κωνσταντινουπόλεως.

Ο Πρόεδρος της Κυβερνήσεως απέστειλε θερμόν συλλυπητήριον τηλεγράφημα εις την κυρίαν Βενιζέλου. Μοι διετυπώθη επίσης η επιθυμία της Τουρκικής Κυβερνήσεως όπως απευθύνει τηλεγράφημα εις την Ελληνικήν Κυβέρνησιν και συγχρόνως η ερώτησις αν θα ήτο τούτο ευχάριστον εις αυτήν. Ενόμισα ότι έπρεπε να δώσω την διαβεβαίωσιν ότι η Ελληνική Κυβέρνησις θα ήτο λίαν συγκινημένη επί τη εκδηλώσει ταύτη της Τουρκικής Κυβερνήσεως και ότι οιαιδήποτε εσωτερικαί έριδες εξαφανίζονται προ ενός τάφου».

Την ίδια ημέρα, σε χρονογράφημα του Αμπεντίν Νταβέρ στην ίδια εφημερίδα με τίτλο «Και ο νεκρός του ακόμη...» (εννοούσε: διχάζει) δημοσιεύονταν τα εξής: «Μία αθηναϊκή εφημερίς που ήλθε μετά τον θάνατον του Βενιζέλου εις την Κωνσταντινούπολιν, είχε δημοσιεύσει την εικόνα της τελέσεως των έξ Υπουργών και Στρατηγών που ενήργησε και ετυφεκίσθησαν (sic) ο Βενιζέλος και έγραφε πικρά άρθρα με την έννοιαν ότι δεν πρέπει να κλαίουν τον Βενιζέλο αλλά τα θύματα αυτά που ενήργησε ο Βενιζέλος και εφόνευσαν (sic). H μεγάλη πλειοψηφία, η ολότης δυνάμεθα να είπωμεν των Ρωμηών της Κωνσταντινουπόλεως είναι οι αιώνιοι θαυμασταί του Βενιζέλου.

Ο Βενιζέλος δι' αυτούς είναι ημίθεος. Εξ αυτών δύο ωραία γαλανά μάτια που έκλαιαν διά τον θάνατον του Βενιζέλου, σχετικώς προς τους αντιθέτους που δεν ήθελον να μεταφερθή ο νεκρός του εις τας Αθήνας έλεγον: -Τι άνθρωποι, φοβούνται και τον νεκρόν του ακόμη! Ομολογουμένως ο Βενιζέλος έγινε ένας άνθρωπος του οποίου και ο νεκρός ακόμη είναι επίφοβος».

Τα συμπεράσματα δικά σας …..