Χαρίλαος Τρικούπης

*του Γρηγόρη Γιοβανόπουλου

Το δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα βρίσκει την Ελλάδα απελευθερωμένη μεν από την Τουρκική δουλεία ,αλλά βυθισμένη στις παραδοσιακές, αρχέγονες και καθυστερημένες δομές της . Κυριαρχεί η αγροτική οικονομία του Ησιόδειου αρότρου και των απαρχαιωμένων μεθόδων καλλιέργειας, αναλφαβητισμός, ανύπαρκτοι ή οικτροί ημιονικοί δρόμοι, ληστεία, πελατειακές σχέσεις των τοπικών κομματαρχών με το εκλογικό σώμα, πολιτική αστάθεια, μικρός και κακά οργανωμένος και εξοπλισμένος στρατός, κρατικοί υπάλληλοι χωρίς γνώσεις διοριζόμενοι και παυόμενοι από τους εκάστοτε κυβερνώντες. 

Σ’ αυτό το περιβάλλον θα πρωταγωνιστήσει ο άνθρωπος που θα προσπαθήσει και εν πολλοίς θα τα καταφέρει να εκσυγχρονίσει το Ελληνικό κράτος , ο άνθρωπος που θα καθιερώσει την αρχή της δεδηλωμένης, ο άνθρωπος που θα οργανώσει το στρατό , το στόλο , τις συγκοινωνίες (δρόμοι, διώρυγα της Κορίνθου, σιδηροδρομικό δίκτυο), ο άνθρωπος που θα προσελκύσει πάμπλουτους Έλληνες κεφαλαιούχους του εξωτερικού, ο άνθρωπος που εναντιώθηκε στο Στέμμα των Γλύξμπουργκ, ο άνθρωπος που θα βαρύνεται με το «δυστυχώς επτωχεύσαμεν» (το οποίο βέβαια δεν εκστόμισε) , ο άνθρωπος που είπε το «ανθ’ ήμων Γουλιμής».

Και μόνο η ανάλυση των ενεργειών του για την καθιέρωση της «αρχής της δεδηλωμένης πλειοψηφίας της Βουλής» θα αρκούσε ίσως για να καταδείξει τη σχέση του μεγάλου και προοδευτικού αυτού πολιτικού του 19^ου αιώνα , με τη μεγάλη δημοκρατική παράταξη , η οποία ξεκινάει από αυτόν , περνά στον Ελευθέριο Βενιζέλο και φτάνει ως τις μέρες μας με τον Ανδρέα Παπανδρέου και το ΠΑΣΟΚ. 

Δράττομαι όμως τις ευκαιρίας να γράψω κάποια πράγματα για τη ζωή και κυρίως το έργο του Χαριλάου Τρικούπη ως χρέος απέναντι στον ίδιο αλλά και ως απάντηση σ’ αυτούς που ελαφρά τη καρδία και αφελώς μάλλον αμφισβητούν την θεμελιώδη σχέση που συνδέει αυτούς τους πολιτικούς γίγαντες και τη Δημοκρατική παράταξη.

Γεννήθηκε στο Ναύπλιο στις 11 Ιουλίου 1832και καταγόταν από την ιστορική οικογένεια Τρικούπη του Μεσολογγίου και την οικογένεια Καρατζά της Κωνσταντινούπολης. Ήταν γιος του Σπυρίδωνα Τρικούπη πολιτικού, ιστορικού και επίσης πρωθυπουργού της Ελλάδας και της Αικατερίνης το γένος Μαυροκορδάτου. Ανάδοχός του ήταν ο ναύαρχος Ανδρέας Μιαούλης. Μετά τη φοίτησή του σε γυμνάσιο της Αθήνας, όπου γυμνασιάρχης του ήταν ο Γεώργιος Γεννάδιος, σπούδασε νομική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, όπου μετά τριετή φοίτηση συμπλήρωσε τις σπουδές του στο Παρίσι. Με το τέλος των σπουδών του χρημάτισε ιδιαίτερος γραμματέας του πατέρα του Σπυρίδωνα, που τότε ήταν πρέσβης στο Λονδίνο και ακολούθως το 1856 διορίσθηκε επίσημος γραμματέας της πρεσβείας στο Λονδίνο ακολουθώντας το διπλωματικό σώμα. Το 1862 εκλέχτηκε πληρεξούσιος της Β΄ Εθνικής Συνέλευσης της ελληνικής παροικίας του Λονδίνου. Το 1863, κατά τις διαπραγματεύσεις με την αγγλική κυβέρνηση, ως πληρεξούσιος της ελληνικής κυβέρνησης υπογράφει τη σχετική συνθήκη της παραχώρησης των Ιονίων νήσων από τη Μεγάλη Βρετανία στο Βασίλειο της Ελλάδος

Την εποχή εκείνη επικρατεί μεγάλη πολιτική αστάθεια καθώς από το 1863 ως το 1881 , 39 κυβερνήσεις διαδέχτηκαν η μια την άλλη . Τα κόμματα που διαδέχτηκαν το Αγγλικό, το Γαλλικό, το Ρωσικό, χαρακτηρίζονται από το όνομα του αρχηγού τους.        Είναι το κόμμα του Δ. Βούλγαρη, του Αλ. Κουμουνδούρου, του Επ. Δεληγεώργη, και του Θρ. Ζαϊμη. Ο Τρικούπης ιδρύει το «Πέμπτον κόμμα» ή «Νεωτερικόν» του οποίου αναγνωρίζεται αρχηγός αποτελεί το «αντίπαλον δέος» του συντηρητικού κόμματος του Θ. Δηλιγιάννη ο οποίος διαδέχεται τον Κουμουνδούρο.

Το 1874 ο Χ. Τρικούπης με δύο άρθρα του στην εφημερίδα «Καιροί» με τίτλο       « Τις πταίει;» και «παρελθόν και ενεστώς» επικρίνει την τακτική του Παλατιού να διορίζει κυβέρνηση από κόμματα που μειοψηφούσαν στη Βουλή. Η προσφιλής αυτή τακτική του Βασιλιά δημιουργούσε την πολιτική αστάθεια, ευνοούσε την συναλλαγή και αναδείκνυε ως μοναδικό πόλο εξουσίας το παλάτι και τον Βασιλιά.

«Αφ’ ότου κατά το 1868 εγκαθιδρύθει η αρχή των Κυβερνήσεων της μειονοψηφίας , παν νέον βήμα της εξουσίας μερτυρεί περί του σκοπού, εις ον αύτη αποβλέπει………»

«Αηδιάζοντες και αγανακτούντες και βλέποντες την γενικήν κατάπτωσιν των πολιτευομένων ερωτώμεν αυτούς, μη τυχόν αληθώς πταίει το Έθνος;».

Δεν πταίει το πολίτευμα , δεν πταίουσιν οι αντιπρόσωποι του Εθνους , δεν πταίει τι Έθνος,……αλλού έγκειται το κακόν.

Ο Τρικούπης «έδειχνε» τον Βασιλιά ως υπεύθυνο της ανωμαλίας και μόλις δημοσιεύτηκε το άρθρο ,αρχικά συνελήφθη ο εκδότης της εφημερίδας και αργότερα ο ίδιος ο Τρικούπης ο οποίος προσήλθε αυτοβούλως ,ανέλαβε την ευθύνη των γραφομένων και καταδικάστηκε σε τετραήμερη φυλάκιση.

Ο θόρυβος όμως που ξέσπασε ανάγκασε τον Γεώργιο Α’ να δηλώσει στο λόγο του θρόνου το 1875 «………..απαραίτητον προσόν των καλουμένων παρ’ εμού εις την Κυβέρνησιν του τόπου είναι η δεδηλωμένη προς αυτούς εμπιστοσύνη της πλειοψηφίας των αντιπροσώπων του Έθνους…………..»

Στις 10 Δεκεμβρίου 1881 ο Τρικούπης γίνεται Πρωθυπουργός και κρατά την εξουσία ως τις 17 Απριλίου 1885 χρονικό διάστημα ιδιαίτερα μεγάλο για την εποχή. Τότε μπήκαν οι βάσεις για το μετερρυθμιστικό του πρόγραμμα. Στις 9 Μαΐου 1886 επανέρχεται στην Κυβέρνηση , με νέο εκλογικό νόμο μειώνει τον αριθμό των Βουλευτών από 254 σε 150  και συνεχίζει το έργο του μέχρι το 1890.

Ο Χ. Τρικούπης εφάρμοσε πολιτική ρήξης με τις παραδοσιακές δομές για να εδραιώσει ένα δημοκρατικό κράτος δυτικού τύπου που οραματίζεται . Πρότυπό του ήταν το αγγλικό φιλελεύθερο κράτος. Με κατάλληλες νομοθετικές παρεμβάσεις ενθαρρύνει την επιχειρηματικότητα και προσελκύει τους Έλληνες κεφαλαιούχους του εξωτερικού. Τότε έρχονται ο Συγγρός , ο Καραπάνος , ο Μπαλτατζής , ο Στεφάνοβικ, ο Σκυλίτσης κ. α..

Φιλοδοξεί να κάνει την Ελλάδα χρηματιστήριο της Ανατολής πιστεύοντας πως με τέτοιου τύπου ανάπτυξη θα επέλθει και ο αναγκαίος μετασχηματισμός της κοινωνίας και της οικονομίας. Οι πολιτικές του Τρικούπη προσέκρουσαν στα συμφέροντα της παραδοσιακής συντηρητικής ολιγαρχίας . Οι οικογένειες που με ένα δίκτυο πελατειακών σχέσεων έλεγχαν το εκλογικό σώμα και κατ’ επέκταση το κράτος θα αντιδρούσαν δυναμικά. Σ’ αυτούς θα συμπαρατάσσεται και το Παλάτι όταν θα θεωρεί πως θίγονται τα οικονομικά του συμφέροντα .(Σε παλαιότερο άρθρο ανέφερα την στάση του Βασιλιά Γεωργίου κατά τη χρεοκοπία του 1893).

Στις δύο περίπου τετραετίες που κυβέρνησε ο Τρικούπης  με όραμα την εκσυγχρονισμό προχώρησε σε μια σειρά μεταρρυθμίσεων και έργων πρωτοφανών για την μικρή ιστορία του Ελληνικού κράτους. Στον τομέα των κρατικών υπαλλήλων για να μειώσει τις καταχρήσεις εξουσίας υπέρ των κομματαρχών , ψήφισε νόμο που όριζε τα προσόντα των δημοσίων υπαλλήλων , εξασφάλισε το αμετάθετο ,ρύθμισε την πειθαρχική διαδικασία και εκκαθάρισε το δικαστικό σώμα. 

Στον τομέα των ενόπλων δυνάμεων ανανέωσε τον οπλισμό του στρατού , αναδιοργάνωσε τη σχολή Ευελπιδων ,θέσπισε το απολυτήριο Γυμνασίου ως προσόν εισαγωγής , ίδρυσε τη σχολή ναυτικών δοκίμων ,αγόρασε αρκετά τορπιλοβόλλα και τα Θωρηκτά Ύδρα, Σπέτσες και Ψαρά, και όρισε πως οι Αξιωματικοί που εκλέγονταν Βουλευτές δεν θα προάγονταν κατά τη διάρκεια της βουλευτικής θητείας τους.

Στον τομέα των δημοσίων έργων που αποτέλεσε και τον ακρογωνιαίο λίθο της πολιτικής του Χ. Τρικούπη έγιναν πάρα πολλά σε λίγα σχετικά χρόνια (1882- 1893) Οι αμαξιτοί δρόμοι από 1359 χλμ. Το 1882 ξεπέρασαν τα 4000χλμ.

Το 1890 , το σιδηροδρομικό δίκτυο από 12 μόλις χλμ το 1869 (Αθήνα Πειραιάς) το 1892 έφτασε τα 906 χλμ, έγιναν γέφυρες  λιμάνια , τοποθετήθηκαν φάροι. Το 1882 άρχισε η απαοξήρανση της Κωπαϊδας και από το 1882 ως το 1893 πραγματοποιήθηκε η διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου.

Στον τομέα της βιομηχανίας αναπτυχθήκαν οι κλάδοι της υφαντουργίας , της κατεργασίας μετάλλων , ο κλάδος τροφίμων , η χημική βιομηχανία (σαπούνι , πυρίτιδα ,χρώματα) . Η μηχανική βιομηχανία από 1876 ίππους το 1867 φτάνει στους 10.000 ίππους το 1892.

Τέλος η ναυτιλία ολοκληρώνει τη μετάβαση από τα ιστιοφόρα στα ατμόπλοια που από 28 (8240τόνων) το 1875, αυξήθηκαν σε 107 (88.928 τόνων) το 1890 και κατάλαβε μια αξιόλογη θέση στην παγκόσμια κατάταξη.

Οι προτεραιότητες και οι επιλογές του Τρικούπη ήταν ο εκσυγχρονισμός των δομών και του κράτους , η ανάπτυξη, η βελτίωση της θέσης της Ελλάδας στους δημοκρατικούς θεσμούς. Πίστευε ακράδαντα πως μετά την πραγματοποίηση όλων αυτών θα μπορούσαν να εκπληρωθούν και οι Εθνικοί στόχοι.

Ρεαλιστής πολιτικός με μεγάλα οράματα , με πίστη στο λαό και στο μέλλον της χώρας έθεσε όλες τις δυνάμεις του στην υπηρεσία της πατρίδας. Παρά το γεγονός πως το τέλος της πολιτικής του καριέρας ήταν άδικο ο Χαρίλαος Τρικούπης θα έχει πάντα μια από της κορυφαίες θέσεις στο πάνθεον των ηρώων της Ελλάδας.

Είναι φαντάζομαι μετά από όλα αυτά ,παραπάνω από εμφανής η σχέση και η ιδεολογική συγγένεια του Χ. Τρικούπη με τους ηγέτες της Δημοκρατικής παράταξης.

Όσο βέβαια αφορά τους αγώνες του ενάντια στη συντήρηση και στο κατεστημένο αναμφίβολα είναι ο πρόδρομος των αγώνων του Βενιζέλου, του Παπαναστασίου , του Πλαστήρα , του Γ. Παπανδρέου και των άλλων ηγετών της Δημοκρατικής παράταξης.