Αλέξανδρος Παπαναστασίου

*του Γρηγόρη Γιοβανόπουλου

Σε μια πολιτική διαδικασία στα πλαίσια του προσυνεδριακού διαλόγου του ΠΑΣΟΚ άκουσα από κάποιον ομιλούντα να αμφισβητεί τη σχέση ιδεολογικής και πολιτικής συνέχειας που υπάρχει ανάμεσα στο ΠΑΣΟΚ και στα κόμματα του Τρικούπη , του Βενιζέλου , του Παπαναστασίου  και των άλλων ηγετών της «Δημοκρατικής Παράταξης».

Θεμιτή βέβαια η διαφωνία και η έκφραση διαφορετικής άποψης αρκεί να μην είναι ανιστόρητη. Και αν σήμερα υπό το βάρος της πρωτοφανούς και παγκόσμιας  οικονομικής κρίσης αλλά και των δικών του λανθασμένων επιλογών , το κόμμα της μεγάλης Δημοκρατικής παράταξης υφίσταται την ραγδαία συρρίκνωση της εκλογικής του βάσης , οι δεσμοί και η ιδεολογική συγγένεια του ΠΑΣΟΚ με το «Νεωτερικόν Κόμμα» του Χαρίλαου Τρικούπη, το «Κόμμα Φιλελευθέρων» του Εθνάρχη Ελευθέριου Βενιζέλου, την «Δημοκρατική Ένωση» του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, την ΕΠΕΚ του Στρατηγού Πλαστήρα ,είναι αδιαμφισβήτητα στοιχεία. Τώρα βέβαια το να νομίζει κανείς (αφελώς βέβαια ,ή κινούμενος από άλλα κίνητρα) ότι ξεφυλλίζοντας τα προγράμματα , ή τις θέσεις των παραπάνω κομμάτων θα βρει πανομοιότυπες τέτοιες και στο πρόγραμμα του ΠΑΣΟΚ για να δεχθεί την ιδεολογική τους συγγένεια  νομίζω πως επιχειρεί μιαν υπεραπλουστευτική προσέγγιση.

Τα στοιχεία που αδρά δεικνύουν και αποδεικνύουν αυτή τη συγγένεια είναι η στάση τους απέναντι στο «Στέμμα», η στάση τους απέναντι στα προβλήματα του λαού, η στάση τους απέναντι στα μεγάλα εθνικά ζητήματα, η στάση τους απέναντι στο πολίτευμα , η στάση τους απέναντι στους αγώνες του έθνους, η στάση τους απέναντι με την Παιδεία, τη γλώσσα, τους εργάτες, τους αγρότες, το κράτος. 

Και επειδή δεν θα μπορούσα ποτέ να ακυρώσω ,ή να υπερθεματίσω με τρεις γραμμές ( όπως έκανε πρόσφατα σχολιαστής άρθρου μου ο οποίος ακύρωσε και απαξίωσε σε τρεις κυριολεκτικά σειρές τους Ελευθέριο Βενιζέλο, Γεώργιο Παπανδρέου και Ανδρέα Παπανδρέου) ,θα προτιμήσω  να αναφερθώ εκτενέστερα σ’ αυτές τις μυθικές, τις κορυφαίες μορφές αρχίζοντας από το θρυλικό «Πατέρα της Δημοκρατίας», τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου.

Υπήρξε ένας από τους κορυφαίους πολιτικούς της νεώτερης Ελλάδας, με καίρια συμβολή στους αγώνες για τη θεμελίωση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και έμεινε γνωστός ως ο «πατέρας της Δημοκρατίας». Εξελέγη πολλές φορές βουλευτής (1910, 1915, 1923, 1926, 1928, 1932, 1933 και Πρωθυπουργός με αδιάλειπτη και ενεργό συμμετοχή στη Βουλή ,με προτάσεις πρωτοποριακές κυρίως για τα κοινωνικά και τα αγροτικά θέματα.

Γεννήθηκε στο Λεβίδι της Αρκαδίας το 1876. Σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και κοινωνικές επιστήμες, φιλοσοφία και νομικά στα πανεπιστήμια της Χαϊδελβέργης και του Βερολίνου, ενώ ολοκλήρωσε τις σπουδές του στο Λονδίνο και το Παρίσι. Από την περίοδο των σπουδών του στη Γερμανία, ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τα ζητήματα του συνεργατισμού και είχε υπογραμμίσει στις σημειώσεις του «Πολιτεία και αγροτικοί Συνεταιρισμοί» την πρωτοποριακή αντίληψη ότι «ο συνεταιρισμός είναι ένωση προσώπων και όχι κεφαλαίων». Αργότερα, θα γίνει ο σημαντικότερος υποστηρικτής του συνεταιριστικού κινήματος σε κεντρικό πολιτικό επίπεδο.

Το 1908 ιδρύει  την «Κοινωνιολογική Εταιρία». με τους Κωνσταντίνο Τριανταφυλλόπουλο, Αλέξανδρο Μυλωνά και Παναγιώτη Αραβαντινό και την«Ομάδα των Κοινωνιολόγων» με τον Δελμούζο και τον Πετμεζά.

Όλοι οι συνεργάτες του προέρχονται και ήταν επηρεασμένοι από μαρξιστικές και  σοσιαλιστικές ιδέες, εκσυγχρονιστικές  τάσεις, με κύρια συνισταμένη την εκπαίδευση. Οι απόψεις τους ήταν ανάλογες με εκείνες των Eυρωπαίων μεταρρυθμιστών σοσιαλιστών. Οι Κοινωνιολόγοι αποτέλεσαν την «αριστερή» πτέρυγα των Φιλελευθέρων, ενώ το 1910 ιδρύσαν δικό τους κόμμα.

Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, εισήγαγε απόψεις που συνέτειναν προς ένα πρόγραμμα κρατικής παρέμβασης σε σοσιαλιστική κατεύθυνση. Στο πλαίσιο αυτό αναγνωριζόταν η αναγκαιότητα μιας κοινωνικής πολιτικής για την εξομάλυνση των προβλημάτων που προκαλεί το καπιταλιστικό σύστημα. 

Το 1910 ιδρύθηκε από τα μέλη της Κοινωνιολογικής Εταιρίας το Λαϊκό Κόμμα με μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα και δημοκρατική οργάνωση. Την ίδια χρονιά ο Παπαναστασίου εξελέγη βουλευτής και έδωσε σκληρές μάχες για την επίλυση του αγροτικού ζητήματος και την παραχώρηση των τσιφλικιών της Θεσσαλίας στους ακτήμονες.

Από το 1917 ως το 1920 διετέλεσε υπουργός Συγκοινωνιών και προσωρινά υπουργός Περιθάλψεως και Εσωτερικών στην κυβέρνηση Βενιζέλου. Στη θέση αυτή επιτέλεσε λαμπρό έργο, όπως η ανάπτυξη των μέσων μαζικής μεταφοράς, η οικιστική νομοθεσία σχετικά με το σχέδιο πόλεων, ο έλεγχος των δημοσίων έργων, η ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης  μετά την πυρκαγιά του 1917, η πρόνοια για τη γεωργική και τεχνική εκπαίδευση.

Το 1922 ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου προχώρησε σε ανασυγκρότηση του Λαϊκού Κόμματος, το οποίο ονομάστηκε «Δημοκρατική Eνωση». Το 1926 πήρε τον υπότιτλο «Αγροτικόν και Εργατικόν Κόμμα», ο οποίος από το 1928 και μετά έγινε ο οριστικός του τίτλος.

Στις 12 Φεβρουαρίου του 1922 μέσα σε ένα κλίμα αναβρασμού που επικρατούσε στη χώρα λόγω των αρνητικών εξελίξεων στη Μ. Ασία , της οικονομικής κρίσης αλλά και της διπλωματικής απομόνωσης ,  δημοσίευσε το «Δημοκρατικό Μανιφέστο», επικρίνοντας τη πολιτική που ακολουθούσε το Παλάτι και υποδεικνύοντας το ως υπαίτιο των εθνικών συμφορών.

«Η Ελλάς  είναι δημιούργημα του πνεύματος, των μόχθων και των αγώνων των τέκνων της. Δεν είναι βασιλικόν τιμάριον και δεν μπορεί ποτέ να γίνει ανεκτόν να θυσιασθεί και το ελάχιστον τμήμα της χάριν προσωπικών βασιλικών συμφερόντων».

Η δίκη του έγινε στο Κακουργοδικείο Λαμίας, με την κατηγορία της «εξυβρίσεως του Βασιλέως», έχοντας ως συνήγορο υπεράσπισης τον Γεώργιο Παπανδρέου, ο οποίος με πάθος υποστήριξε ότι οι ιδέες δεν μπορούν να διώκονται, ενώ κατηγόρησε το δικαστήριο για προειλημμένη απόφαση. Πράγματι, τον Ιούνιο καταδικάστηκε σε τριετή φυλάκιση αλλά απελευθερώθηκε μετά την επικράτηση της επανάστασης του 1922.  Στη συνέχεια, ίδρυσε τη Δημοκρατική Eνωση, και πρωτοστάτησε στην ανακήρυξη της Πρώτης Ελληνικής (αβασίλευτης) Δημοκρατίας.

«Η Δημοκρατία, έλεγε, είναι ανωτέρα πολιτειακή μορφή , η μόνη που συμβιβάζεται με την ανθρώπινην αξιοπρέπειαν και που συντελεί από κάθε άλλην εις την εξύψωσιν των πολιτών και εις καλλιέργειαν δικαιοτέρων κοινωνικών όρων». Παρά τη σκληρή αντιβασιλική του στάση, ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου ήταν ένας από τους πολιτικούς που θεώρησε αναγκαία μία αναψηλάφηση της «Δίκης των Eξι». Το Μάρτιο του 1924 σχημάτισε κυβέρνηση με τη στήριξη του κόμματος των Φιλελευθέρων, η οποία κατέθεσε στις 25 Mαρτίου 1924 ψήφισμα στη Δ΄ Συντακτική Συνέλευση για την ανακήρυξη αβασίλευτης Δημοκρατίας, κηρύσσοντας έκπτωτη τη Μοναρχία. Το ψήφισμα  επικυρώθηκε και με δημοψήφισμα στις 13 Απριλίου 1924. Eως τις 18 Iουνίου 1924 που διήρκησε η πρωθυπουργία του, κατέθεσε στην Εθνοσυνέλευση σημαντικές  προτάσεις που ψηφίστηκαν, όπως η ίδρυση Πανεπιστήμιου στη Θεσσαλονίκη, η λαϊκή μετεκπαίδευση, η αναγνώριση της δημοτικής γλώσσας κ.ά. Ο ριζοσπαστισμός του αποδεικνύεται περίτρανα και από τη θέση του (9 Δεκεμβρίου 1924) για τον διαχωρισμό στις σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας και τον ανάλογο προσδιορισμό τους στο Σύνταγμα της Δημοκρατίας. «… Το ασφαλέστερον θεμέλιον της Δημοκρατίας θα δημιουργηθεί δια της Παιδείας καθόσον …. Τα Πανεπιστήμια δεν έχουν μόνον σκοπόν να μεταδίδουν γνώσεις , αλλά και να είναι ιδρύματα ηθικής , ιδρύματα υπερασπίσεως της αληθείας….»

Από το 1926 έως το 1928 διετέλεσε υπουργός Γεωργίας στην Οικουμενική κυβέρνηση Ζαΐμη, και  ίδρυσε την Αγροτική Τράπεζας, υποστήριξε την εκπαίδευση, η δημιουργία συνεταιρισμών, την αποκατάσταση ακτημόνων κ.ά. Προσπάθησε ιδιαίτερα  για ένωση των βαλκανικών λαών σε ενιαίο δημοκρατικό σχηματισμό, με σκοπό την ειρηνική επίλυση των διαφόρων και των αντιθέσεων τους, με την αποφυγή των ξένων παρεμβάσεων. Στις 26 M Μαΐου 1932 πήρε εντολή  σχηματισμού κυβέρνησης αλλά παραιτήθηκε στις 3 Iουνίου 1932. Μετά την αποτυχία του βενιζελικού κινήματος του 1935 για την αποτροπή της παλινόρθωσης του Γεωργίου Β΄ παραπέμφθηκε σε στρατοδικείο, αλλά απαλλάχθηκε. Στις εκλογές του 1936 συνεργάστηκε με τους Γεώργιο Παπανδρέου και Γεώργιο Καφαντάρη στον «Δημοκρατικό Συνασπισμό». Δυστυχώς όμως στην Ευρώπη  είχαν αρχίσει να επικρατούν τα ναζιστικά - φασιστικά καθεστώτα. Μετά  τον αιφνίδιο θάνατο του πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Δεμερτζή, ο Μεταξάς ανέλαβε με την αμέριστη  στήριξη του Γεωργίου Β’ , την εξουσία και προχώρησε στην κήρυξη της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου, θέτοντας τον Παπαναστασίου σε κατ' οίκον περιορισμό. 

Ο Παπαναστασίου πέθανε ξαφνικά στις 17 Nοεμβρίου 1936 από ανακοπή καρδιάς. Ήταν ένας σπουδαίος ρηξικέλευθος, καινοτόμος, θαρραλέος αδιάφθορος , οραματιστής, πρωτοπόρος και εμπνευσμένος πολιτικός που αγωνίστηκε για τον εκσυγχρονισμό, την πρόοδο, την  ουσιαστική πολιτική και κοινωνική δημοκρατία. Σε όλη του τη ζωή υπήρξε υπέρμαχος της αβασίλευτης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης.
« Ο Ελευθέριος Βενιζέλος επραγματοποίησεν εις την Ελλάδα το έθνος και το κράτος» έλεγε το 1951 ο Γεώργιος Παπανδρέου.

«Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου εισήγαγε εις αυτήν τον πνευματικόν και τον κοινωνικόν χαρακτήρα. Αποτέλεσε εγκαλλώπισμα του πολιτικού κόσμου της Ελλάδος. Ενάρετος όσον ουδείς. Με ευψυχίαν όσον ουδείς».